Ook al is deze opgave in de categorie "makkelijk" dient u deze week toch even door te denken over beide vragen. Inderdaad, verschillende toponiemen! En... went u er vast aan dat copy-paste van de beschrijving in de Beeldbank niet meer voldoende is en terzijde wordt gelegd. Als u niet de moeite neemt de antwoorden in uw email in te vullen of dat wij zelf teksten moeten doorploegen om te kijken of de antwoorden daar misschien in staan, negeren wij de oplossing.
"We worden oud..." kregen we als commentaar op deze herhaling van een eerder gebruikte foto. Om te bewijzen dat de betrokken deelnemer nog nièt seniel was, werd die eerdere publicatie triomfantelijk erbij gevoegd. Houd ons vooral op de hoogte, als het gênant wordt, moeten we met deze quiz stoppen.
Dit is de bouw van de Halvemaansbrug en dan niet de laatste versie, zo werd ons verteld, maar die ervoor met Parijse allure. Kijk, dat was nou een bruikbare aanvulling op de vraagstelling! Daar hebben we veel meer aan.
Op de achtergrond staan de huizen Amstel 56-100 aan de Binnen-Amstel. Helemaal rechts een deel van de Kleine Komedie.
Foto: Stadsarchief Amsterdam
Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Kees Huyser, Ria Scharn, Marike Muller, Otto Meyer, Anneke Huijser, Jos Mol, Simon Claessen, Kees Dalmeijer, Mike Man, Hans van Efferen, Peter Waagen, Harry Snijder,
Fotoquiz 2: Wat? Waar?
Er gebeurt ontzettend veel tegelijk op deze foto. U krijgt de kans te excelleren door een bonusvraag te beantwoorden.
1. Welk water is dit?
We zien een onderbreking in de huizenrij aan de overkant.
2. Welke zijstraat komt hier uit?
En dan de bonusvraag die niet van invloed is op het juist beantwoorden van deze opgave.
3. Wat is het ronde stenen gebouw voorbij de hoop aarde?
En ook deze foto heeft u eerder kunnen zien. Dit was er een die voor verwarring zorgde. We zien hier de bouw van het nieuwe kledingmagazijn van Piet van den Brul aan de Nieuwendijk, hoek Sint Nicolaasstraat. De verwarring ontstond door de vermelding van het postadres van Piet v.d.Brul: Nieuwendijk 182-184 en en passant dat de Sint Nicolaasstraat rechts op de foto staat. Intussen staat de Nieuwendijk niet werkelijk op de foto. Pech voor iedereen die de Nieuwendijk wèl noemde maar de Sint Nicolaasstraat niet, want die zochten we.
Foto's: Stadsarchief Amsterdam
Zo presenteerde Van den Brul zijn nieuwbouw op een reclamekaart maar de foto toont het beeld dat u mogelijk kent van dit hoekpand.
Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Otto Meyer, Anthony Kolder, Ria Scharn, Mike Man, Harry Snijder, Marike Muller, Hans van Efferen, Peter Waagen,
Fotoquiz 3: Waarom? Hoezo?
Soms poetsen we een goed herkenbaar element uit een foto om het niet té makkelijk te maken. Deze keer hebben we een flink stuk Amsterdam weggehaald om weer eens een ander soort quizfoto te fabriceren. Wat er overblijft kan u trefzeker naar het antwoord leiden.
1. Welk water is dit?
2. Wat is het markantste gebouw dat onder de witkwast verdween, eh... weggepoetst is?
3. Welk gebouw staat er helemaal links op de foto?
Dit is een prentbriefkaart uit de Beeldbank. De teksten die we weggeretoucheerd hebben waren: "De lijfwacht van Naatje op den Dam" en "Momentopname uit het Amsterdamsche straatleven". "Naatje" was de bijnaam voor het monument De Eendracht, opgericht ter nagedachtenis van de breed gedragen maar vergeefse strijd om het behoud van België binnen het Koninkrijk der Nederlanden in 1830-'31. Op de achtergrond werd volgens dezelfde prentbriefkaart De Bijenkorf gebouwd. Hieronder een overzicht van dezelfde situatie een paar maanden eerder. Toen zaten de lijfwachten er ook al.
Foto's: Stadsarchief Amsterdam
Goede oplossingen kwamen van Kees Huyser, Anneke Huijser, Ria Scharn, Peter Waagen, Arjen Lobach, Anthony Kolder, Simon Claessen, Peter Waagen, Marike Muller, Jos Mol, Hans van Efferen, Mike Man, Harry Snijder,
Fotoquiz 4: Zoektocht
Wat u cadeau krijgt: een zeilmakerij naast een expediteur met een fietsenstalling onderin. Voorlangs reed ooit een tram. Allemaal verleden tijd. O ja, let even op de bakfiets die vreemd verdwijnt en ook op het onderstuk rechts daarvan.
1. Wat zijn de adressen van beide volledig afgebeelde huizen?
Wij vergeleken deze gevels met de huidige situatie zoals Street View die weergeeft. Het reclamebord 'zeilmakerij' heeft plaats gemaakt voor een ander gevelbord.
2. Welke tekst staat er vandaag op het gevelbord?
In het rechtse pand is een gevelsteen ingemetseld die er vandaag nog steeds zit.
3. Welke afbeelding en tekst staan op de gevelsteen?
Op de foto Binnenkant 1-7 en ter vergelijking hieronder de P.H.Kade 108 en Binnenkant 1-8 e.v., een stuk vroeger. Er waren op de quizfoto al een aantal panden verbouwd, bijvoorbeeld het pakhuis op nr.2 dat verbouwd was tot woonhuis en gebruik gemaakt had van een vrijgekomen top van een chique halsgevel.
Wij vestigden uw aandacht niet voor niets op de knik in de wallenkant. Zodra u op de Binnenkant uitgekomen was, diende die knik u naar het huisnummer 4 te leiden waar de knik zelfs in de gevel zit. In tegenstelling tot wat er in de beschrijving staat is het dan onmogelijk dat de fotograaf in een huis aan de Oude Waal stond. Die begint voorbij de Binnen Bantamstraat. Het moet de Kromme Waal geweest zijn. Onder normale omstandigheden hebben we consideratie met het overnemen van verkeerde gegevens uit de Beeldbank maar in dit geval hebben wij er bewust een quizvraag van gemaakt en is Oude Waal fout gerekend.
Foto: Stadsarchief Amsterdam
Goede oplossingen kwamen van Ria Scharn, Arjen Lobach, Anneke Huijser, Otto Meyer, Anthony Kolder, Mike Man, Harry Snijder, Jos Mol, Marike Muller, Hans van Efferen, Peter Waagen,
REDACTIONEEL
Column: Amsterdam walvisstad
Matroos Daan (Daan van ’t Schip) voerde me ook deze week spontaan naar een oergezellige hoofdstedelijke schipperskroeg en daar namen we een blonde rakker en een Muider Bitter en we klonken op de woelige baren en op de oude tijden.‘Weet je, as we zo teruglope, sal ik jou ’t huis laten zien waar me opa woonde, me opa, opa Barend, Barend van ’t Schip, Schippersstraat 4 dacht ik. Och och och, me opa, hij hép wat gevaren. En hij hép wat gevaren… getrotseerd, ha ha,… maar, zijn vader, me overgrootvader, Opa Berend zogezeid, tjonge dié had verhalen,… die hep nog op de grootste zoogdieren ter aarde gejaagd, te weten de wallevis, ja dat mag nu niet meer, anders benne ze straks op en trek je volges de here biejelooge ’t verband van ’t zeeleven uit mekaar,…maar toen, joh,… iedereen vond ’t doodnormaal en op ’t kakschooltje waar ik zat, hing gewoon zo’n plaat met stoere walvisvangers d’r op in me klas!
Wij naoorlogse bleekneusjes kregen elke dag een lepeltje traan (mét sinaasappelsiroop om de wrede smaak te neutraliseren) en veel dingen werden toentertijd nog van walvisonderdelen gemaakt. Later hoorden we dat de traan van de wallevis voor lampolie werd gebruikt en dat de gepropageerde niet te vrete levertraan gewoon van de kabeljauw kwam. Trouwens, de walvisvaart geschiedde vroeger maar ook vlak na de oorlog vanuit allerlei plekken, maar veel mensen weten niet dat ook vanuit Texel en vanuit De Rijp, op walvissen werd gejaagd en dat Amsterdam wel degelijk een belangrijke positie innam in deze jacht. Tijd voor herstelbetalingen aan deze eerbiedwaardige zeereuzen, toch?’ En Daan en ik namen d’r nog een (á twee). ’Op de goeie ouwe tijden!! En op de wallevis!!’
. Amsterdamøya ofwel Amsterdameiland is een klein onbewoond eiland ten noordwesten van Spitsbergen. Het eiland werd vermoedelijk voor het eerst betreden in 1614 door Willem Cornelisz. van Muyden, die, samen met Jan Jacobsz. May van Schellinkhout in dienst van de Amsterdamse kamer van de Noordsche Compagnie de mogelijkheden van de walvisjacht in deze gebieden onderzocht. Op het eiland werd in 1619 door de Amsterdamse kamer de nederzetting Smeerenburg gesticht, die zou uitgroeien tot het centrum van de Nederlandse walvisvaart rond Spitsbergen. Vanaf het jaar 1623 werden ook de andere kamers van de Noordsche Compagnie tot Smeerenburg toegelaten. De nederzetting was alleen in de zomermaanden bewoond. In de winter van 1633 tot 1634 werd er voor het eerst een groep overwinteraars in Smeerenburg achtergelaten. De bedoeling was de traankokerijen te beschermen tegen plunderingen van voornamelijk Baskische en Deense concurrenten. Deze overwintering slaagde door grote inzet van de overwinteraars, maar die van een jaar later liep uit op een drama: alle overwinteraars kwamen om door honger en de kou. De traankokerijen van Smeerenburg bleven tot omstreeks 1660 in gebruik. Daarna is de nederzetting snel vervallen.
Walvisjager Bertus de Jager zegt: ‘Een walvis is een prachtig beest’, ik heb walvissen gezien van wel meer dan vijfentwintig meter lang!!’ Toch had hij destijds geen moeite met de jacht. ‘Het was toén nodig!’, zegt Bertus stellig. ‘Tja, na de oorlog was er een tekort aan olie en vetten. Plantaardige oliën waren er toen nog niet. Veel mensen denken trouwens dat walvissen gevangen werden voor de levertraan, maar dat is een groot misverstand. Levertraan komt uit de lever van kabeljauw en schelvis.’ (Foto: Tubantia)
In alles was de jacht op walvissen ingrijpend voor het leven van een walvisvaarder. Voor de walvissen moest je uitwijken naar de Noordelijke poolzeeën. Monsterde je als visser aan op een walvisjager, dan was je al snel vijf à zes maanden weg van huis, vrouw en kinderen. Maar keerde je dan op een schip, volgeladen met stukken walvis weer terug, dan kreeg je er ook riant voor betaald. Wel moest het dan een goed vangstjaar zijn geweest en natuurlijk moest je ook allerlei gevaren hebben overwonnen.
Mensen jagen al zo'n 5.000 jaar op walvissen, maar voor Amsterdam begint het allemaal rond 1600, aan de vooravond van de grote economische groei. Dan bestaat er naast de zeer winstgevende Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en de Verenigde West-Indische Compagnie (WEC) nog een derde lucratieve Nederlandse handelsonderneming: de 'Noordse of Groenlandse Walvisch Compagnie', oftewel de Noordse Compagnie. Dit bedrijf wordt begin 1600 opgericht om te kijken of er geld te verdienen valt met de walvisvangst. De gigantische zoogdieren zijn vrijwel in hun geheel te verwerken in allerlei producten, en dus zeer rendabel. Waar ze te vinden zijn, de omgeving van Groenland, is dan nog geen 20 jaar eerder ontdekt door Willem Barendsz.
Op de foto de Willem Barentsz I op het IJ. De ADM en NDSM kochten in 1945 samen in Engeland een afgedankte tanker en bouwden die om tot walvisvaarder. In 1955 werd die vervangen door de nieuwe Willem Barentsz II.
Groenlandse walvis in de Noordelijke IJszee.
Walvissen zijn zoogdieren en hebben dus geen kieuwen.
Ze moeten daarom om de veertig minuten boven water komen om adem te halen.
De Groenlandse walvis kan tot twintig meter lang worden en tweehonderd jaar oud.
Inmiddels is het al een hele tijd verboden, maar tot ver na de Tweede Wereldoorlog deed Nederland nog volop mee met de walvisvaart. Het Amsterdamse bedrijf Vinke & Co, gevestigd aan de De Ruyterkade 107, hield zich daar in onze stad mee bezig. Walvissen voorzagen in olie om in te bakken, botten om te gebruiken als afzetpaaltjes, baleinen voor paraplu's en corsetten, en een lekker stukje walvislever 's avonds op het bord.
Wintertijd betekende vroeger, dat de fles met levertraan uit de kast werd gehaald. Als ik terugdenk aan die lepel van die gelige olie voor het slapen gaan, dan lopen bij deze vijftiger nog de rillingen over de rug. Bah..., vreselijk, die smaak die je nooit meer zult vergeten. En velen van u zullen dit kunnen beamen. Onze ouders wisten kennelijk ook wel dat het een vieze, weeë smaak was want de meeste kinderen kregen na deze ‘kindermishandeling’ een snoepje, pepermuntje of een koekje om de traansmaak enigszins te neutraliseren. Het verhaal was vroeger dat het goed voor de lichamelijke weerstand was. Teksten uit reclame advertenties luiden als volgt: ‘Er worden hogere eisen gesteld aan uw kinderen wanneer zij de lagere school verlaten en naar een middelbare school gaan: een grotere geestelijke inspanning en een sterker concentratievermogen. Ook het zo beruchte huiswerk speelt een belangrijke rol en er blijft maar weinig tijd over om in de buitenlucht te zijn. U zult maatregelen moeten nemen om uw kinderen lichamelijk en geestelijk op peil te houden. Hier schiet ons gewone voedsel te kort, vooral in de wintermaanden wanneer er weinig zon is. Slechts één middel helpt afdoende . Ja, en dat was die beruchte levertraan! Er wordt aangenomen dat levertraan een bloedverdunnende werking kan hebben, het risico op ontstekingen (zoals de ziekte van Crohn, artritis, psoriasis) kan verminderen en de kans op hartaandoeningen verkleint. Een oude visser vertelde eens dat hij door spierreuma zo goed als invalide is. Niets hielp. Ergens had hij nog een hoeveelheid levertraan liggen en gebruikte dat zes weken lang. Zijn bloedbezinksel daalde van 70 naar 30 en de pijn in vingers en schouders verdween. Levertraan voorkomt dat het bloed gaat stollen. Het is ook nuttig voor de behandeling van reuma en andere pijnlijke aandoeningen. Zo dom was die visser dus niet. De stoffen in levertraan verlagen eveneens de bloeddruk. De levertraan raakte in de jaren zeventig van de vorige eeuw uit de gratie omdat men dacht dat het uit de beschermde walvis werd gewonnen. Het werd echter uit kabeljauw gehaald. De beroemdste levertraan was die van Samuel Draisma van Valkenburg. Draisma opende in 1869 zijn levertraanfabriekje in de Doelstraat in Leeuwarden. De zaken gingen goed. Decennialang was Draisma van Valkenburg marktleider in Nederland. De fabriek sloot in 1974 haar deuren. Volgens mij herkennen de meeste lezers onder u nog de bekende fles met daarop die zwarte bootjes. Zo rond de jaren 1900 was deze levertraan in Barradeel verkrijgbaar bij L. Heukels in Minnertsga, in Tzummarum bij E. Zijlstra en R.J. Elzinga, in Oosterbierum bij M. Sietsma en in Sexbierum bij de wed. C.C. Knoll, in Pietersbierum bij J.S. Hibma en tot slot in Wijnaldum bij IJ. De Boer. Dus zijn er in de loop der jaren heel veel Barradeelsters met dit gelige goedje groot gebracht. Ik laat het hierbij; genoeg over levertraan... alleen die smaak al!
De Groenlandse Pakhuizen
Zodra de walvisvaart succesvol blijkt, laat de ‘Noordse Compagnie’ vijf enorme pakhuizen bouwen aan de Keizersgracht 36-44. De traan wordt daar in bakken in de grond bewaard. Ook is dit de plek waar de leden van de compagnie bij elkaar komen om te vergaderen; sommige compagnieleden wonen er ook. Van de vijf ‘Groenlandse Pakhuizen’ zijn er nog drie over. Gebouwd rond 1620 en daarmee behorend tot de oudste pakhuizen van de stad. De pakhuizen zijn decennialang het episch centrum van de zeer lucratieve ‘Noordse Compagnie’.
Lees ook nog eens onze PDF over de Groenlandse pakhuizen waarin een verslag van het onderzoek naar de traanputten.
Aan gebouwen waarin recht gesproken werd, en soms ook aan andere overheidsgebouwen, hing vroeger vaak een echt walvisbot aan de gevel. Een bekend voorbeeld is het grote walvisbot aan de gevel van het in 1652 afgebrande oude stadhuis van Amsterdam. Op veel oude prenten, tekeningen en schilderijen is het walvisbot duidelijk herkenbaar weergegeven boven de linkerboog van de vierschaar waarachter recht gesproken werd.
Aan de gevel van de Ridderzaal in Den Haag hingen op zeker moment zelfs drie walvisbotten boven elkaar. Aan de Havenpoort in Zierikzee hing ook een walvisbot, evenals aan de Zuiderhavenpoort van Veere. In Kampen diende een walvisbot of -kaak als schandpaal; daar werd je dus letterlijk aan de kaak gesteld. Het exacte historische en juridische verband tussen rechtspraak en walvisbot hebben wij nog niet kunnen vaststellen.
Op het schilderij hangt de walviskaak aan de gevel van de Vierschaar van het oude stadhuis. Schilderij Pieter Jansz Saenredam, 1657
+
Onopvallend, in een doorgang naast Haarlemmerdijk 168 naar de Nieuwe Houttuinen zit in de linker wand een grote gevelsteen met een aan een ketting opgehangen walvisbeen of -kaak. Het reliëf zat tot de totale afbraak van de Haarlemmer Houttuinen in 1973 in de gevel van het dubbele achttiende-eeuwse pakhuis op nummer 195-197. Vijftien jaar lang lag de gevelsteen op de opslagplaats van Monumentenzorg totdat de steen in 1989 zijn huidige plek kreeg.
De voorstelling is een duidelijk voorbeeld van een ‘versteend uithangteken’. Zeer waarschijnlijk heeft er ooit een echt walvisbeen of -kaak aan een ketting aan de gevel van het pakhuis gehangen om aan te geven dat er producten van walvisvaart opgeslagen waren en is bij een verbouwing het echte bot vervangen door een afbeelding in steen. (bron: VVAG)
. Amsterdam walvisstad
NB: Alle personen, locaties en gebeurtenissen in deze column zijn fictief en niet op feiten gebaseerd, tenzij anders aangegeven!!
De Amsterdamse Joffers -3: Ans van den Berg
Anna Carolina (Ans) van den Berg (1873-1942) was de afwijking van het patroon 'studente aan de Rijksacademie'. Zij studeerde daar niet maar kreeg privélessen van Parijse schilders en van joffer Jo Bauer-Stumpff. Dat werd haar link met de Amsterdamse Joffers. Ze werd geboren in Amsterdam maar bleef dar niet land. Na een kostschool in Brussel bezocht te hebben ging zij naar Parijs en ontwikkelde zich tot kunstschilder. Na de Franse periode trok zij naar Laren waar ze in de stijl van de Larense School werkte. Daar kwamen Larense interieurs uit voort. Van Jo Bauer leerde zij figuurtekenen. Behalve in olieverf en stift werkte zij ook met pastel.
Ondanks dat van haar heel veel bloemstillevens bekend zijn, was dit niet de voorkeur van de ongedurige Ans van den Berg. Dat was de voor de hand liggende onderwerpkeuze als je alleen in je atelier kon werken want als vrouw buiten schilderen was 'not done'. In Amsterdam deelde ze 36 jaar lang een atelier op de Keizersgracht met medejoffer Coba Surie die ook dit portret van Ans schilderde. In die tijd woonde ze op Prinsengracht 488.
Portret van Ans van den Berg; schilder: Coba Surie
Ook al laten wij hier een gevarieerd overzicht van haar werken zien, bloemstillevens zijn veruit in de meerderheid en favoriet van Ans van den Berg.
Ans trok er veel op uit met steeds een schetsboek bij zich en dat deed ze vaak tot het Limburgse Heuvelland aan toe. Ze bezocht ook nog diverse keren haar geliefde Parijs, met een uitschieter in 1926 toen ze echt diverse bezoeken aan die stad bracht. Haar ateliergenoot en vriendin Coba Surie begeleidde haar regelmatig op die reizen.
Liefhebbers van het werk van Ans vinden het jammer dat zij niet meer figuurstudies en portretten maakte zoals dit werk hiernaast (Meisje in kimono). Het is echter zó a-typisch voor haar dat dit werk op een recente veiling opgehouden werd omdat er onvoldoende belangstelling voor was. Daar zou de technische staat ook mee te maken kunnen hebben. De witte vlekjes in het schilderij zijn delen waar de verf is afgebladderd.
Haar vriendin Coba Surie vertelt over Ans dat zij naast schilderen ook gepassioneerd bezig was met muziek en over een grote dosis muzikaliteit beschikte.
Ans bleef tot op hoge leeftijd schilderen, tot zij de penselen letterlijk niet meer kon vasthouden.
YouTube: De Amsterdamse Joffers
Deze week honderd jaar geleden
Maandag 8 oktober 1923 - Onder Nederlands Hervormde voorgangers is Amsterdam blijkbaar geen aantrekkelijke plek om te werken. Regelmatig verschijnen krantenberichten dat dominees bedanken voor een aanstelling - of in hun jargon 'beroeping' - in de hoofdstad. Zelden ziet men de benoeming in een grote stad als Amsterdam als een promotie. Vandaag op één dag bedanken dominee Van Duyvenbooden uit Rotterdam en dominee Schumacher uit Ulsen voor de eer. Zijn we echt zó lastig?
Op de foto een gezelschap in de Eilandskerk. Het is verleidelijk om te denken aan een verzameling lidmaten die wacht op een nieuwe dominee, maar dit is niet overgeleverd / Stadsarchief Amsterdam
Dinsdag 9 oktober 1923 - Vandaag, en later deze week nog eens in de Watergaafsmeer, wordt Esther de Boer-Van Rijk (1853-1937) gehuldigd vanwege haar 50-jarig jubileum als professioneel toneelspeelster.
Zij was nu eens Rotterdammer die Amsterdam wèl zag zitten als woon- en werkplaats. Zij verhuisde naar Amsterdam in 1881 en voegde in bij de Nederlandsche Toneel Vereeniging waar zo'n beetje alle stukken van Herman Heijermans in première gingen. Ze maakte furore als Eva Bonheur maar de rol van Kniertje was niet ver meer. Deze rol zou ze 1200 keer spelen.
In 1924 zou ze haar eigen gezelschap oprichten, gedwongen door de ontbinding van de Toneel Vereeniging.
Ter gelegenheid van haar 70ste verjaardag (29 juli 1923) was zij al gehuldigd door het Gemeentebestuur van Amsterdam, tot 'burgeres van verdienste' benoemd en kreeg zij een zilveren eremedaille. Bij haar 75ste verjaardag zou zij benoemd worden tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.
Bekijk ook haar dankwoord bij haar 83ste verjaardag.
Litho: Albert Hahn Jr. / Wikipedia
Donderdag 11 oktober 1923 - Opnieuw leggen de nageljongens van de NSM het werk neer. De directie had ze aangezegd dat de lonen voor de 'jongens' (jonge ongeschoolde arbeiders) verlaagd zouden worden. Wij hebben eerder (okt.2015) bericht over een staking van 'jongens' van de NSM en toen kregen ze door solidariteit van de rest van het personeel min of meer hun zin. Iedereen is benieuwd hoe het deze keer zal aflopen.
Op de foto een nageljongen die klinknagels verhit; foto Stichting NDSM Herleeft
Oude afleveringen
Hieronder weer een keuzemenu naar oude afleveringen van het jaar 2023. De keuze 2014 t/m 2022 leidt naar de laatste aflevering van het betreffende jaar, met onderaan een eigen menu voor dat jaar.
op walvissen werd gejaagd en dat Amsterdam wel degelijk een belangrijke positie innam in deze jacht. Tijd voor herstelbetalingen aan deze eerbiedwaardige zeereuzen, toch?’ En Daan en ik namen d’r nog een (á twee). ’Op de goeie ouwe tijden!! En op de wallevis!!’
