Wij vermeden expres te vragen naar de steeg, omdat dit een vette hint geweest zou zijn. We hebben het dan over de Panaalsteeg (Pan-aalsteeg) die van de (Korte) Nieuwendijk naar de Haringpakkerij liep. Het huis had het nummer 23 op de Haringpakkerij maar na de naamswijziging in Prins Hendrikkade werd dat nr.5 omdat die van de andere kant begon te nummeren.
Iemand vroeg hoe die steeg ontstaan was en daar valt wel iets over te zeggen. Tot de stadsuitbreiding van 1584 richting Herenmarkt was dit de rand van de stad en verdedigd door de Heilig Kruystoren en een stenen muur (zie tekening hieronder). De oostelijke gevelwand van de Panaalsteeg was de schans achter de stenen muur. Na sloop van die muur, ná 1584, kwam er tot het water ruimte vrij die ingenomen werd door een dependance van de vismarkt aan de andere kant van het water, bij de Droogbak, die hier bleef toen die aan de Droogbak al opgeheven was. Hier werd panharing en panaal verkocht. Later kwam hier bebouwing. Op de hoek van de Nieuwendijk bijvoorbeeld stond daar in 1625 het woonhuis de Hoope van een zeekapitein. Naast hem verrezen nog vier huisjes die voor de neus van de huizen aan de voormalige schans werden gezet. De nieuwe huisjes stonden met de achtergevels op enige afstand van de bestaande huizen en zo ontstond de steeg. Het hoekhuis Nieuwendijk is in 1972 gered door Stadsherstel, maar de Gemeente Amsterdam heeft al in een vroeg stadium de openbaar toegankelijke Panaalsteeg verkwanseld door hem eenzijdig te laten afsluiten door nieuwbouw aan de Nieuwendijk. Het hek was van de dam toen een projectontwikkelaar twee huizen op de kade en een huis in de Panaalsteeg wist te kopen en op die plek een kantoren/wooncomplex neer wilde zetten wat het einde van de Panaalsteeg zou betekenen. Ondanks hevige protesten van buurtbewoners, belangenverenigingen en de VVAB drukte wethouder Stadig zijn zin door, met onderstaand gevolg. En daar was de architect heel gelukkig mee. Dat had'ie toch maar mooi geflikt! Daaronder nog even een beeld van Jan de Beijer hoe deze hoek er in 1770 uitzag... commentaar overbodig.
Foto: Stadsarchief Amsterdam - onder: Street View - tekening Beijer: Amsterdam Museum
Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Anneke Huijser, Ria Scharn, Simon Claessen, Anthony Kolder, Kees Huyser, Otto Meyer, Han Mannaert, Jos Mol, Mike Man, Marike Muller, Adrie de Koning, Hans van Efferen, Peter Waagen, Wim Huissen,
Fotoquiz 2: Wat? Waar?
Bespaar ons de beschrijvingen bij deze en soortgelijke foto's. Daar vragen we NIET naar. De vragen zijn:
1. Welk gebouw wordt met de pijl aangegeven?
2. Wat is de naam van het water in de voorgrond?
Bij de eerste vraag is het nog mogelijk verschillende benamingen te vinden, naar gelang het gebruik op enig moment. Over het water kunnen we kort zijn: u geeft of de juiste naam of de opgave is niet correct beantwoord.
Dit is de Hoogesluis over de Amstel. Die nam een lange aanloop en bestond uit 35 bogen waarvan er maar 11 boven water lagen. De rest was nodig om de opgang niet te stijl te maken voor bijvoorbeeld paard-en-wagen. Van de bogen boven water waren er drie die vrij bleven voor de scheepvaart, de andere bogen werden zo mogelijk verhuurd als bedrijfsruimte. Ook de acht bogen boven water werden verhuurd, zoals in dit geval aan de Roeivereniging De Amstel. In de 19de eeuw werden twee bogen gesloopt om er een beweegbare brug in te kunnen zetten. Hieronder een unieke foto van de afbraak van de Hoogesluis om die te vervangen voor een lagere brug naar Parijs' voorbeeld.
Foto: Stadsarchief Amsterdam
Goede oplossingen kwamen van Adrie de Koning, Arjen Lobach, Ria Scharn, Anthony Kolder, Anneke Huijser, Marike Muller, Kees Huyser, Otto Meyer, Jos Mol, Han Mannaert, Mike Man, Hans van Efferen, Peter Waagen,
Fotoquiz 3: Waarom? Hoezo?
Hadden we deze foto al eens eerder? In elk geval zagen we de brug onlangs voorbij komen. De vragen zijn:
1. Welk water is dit in de voorgrond?
2. Over welke gracht ligt de brug op de foto en weet u nummer of naam?
3. Wat is het adres van het statige pand waar links maar een fragment van te zien is?
Twee pakhuizen tijdens de afbraak. Dat ging omzichtig, er mocht niets kapot gaan dat nog hergebruikt kon worden. Afbraken werden door de stad bij opbod verkocht. De koper moest de winst halen uit de nog te gebruiken onderdelen en daar hoorden zelfs de bakstenen bij. Het hoogste pakhuis draagt op de geveltop het wapen van Amsterdam en precies zo heet het ook. Naast het kleine pakhuis stond voorheen ook nog een pakhuis, het grote Sint Pieterspakhuis (zie tekening hieronder). Links van Het Wapen van Amsterdam is nog een fragment van het Oudezijds Herenlogement te zien. Dat werd tegelijk met de pakhuizen afgebroken. Ze moesten plaats maken voor nieuwbouw op het Binnengasthuis-terrein, met name voor het Vrouwenverband.
De foto werd genomen vanaf brug #218 over de Oudezijds Achterburgwal. Diens buurman brug #201 over de Voorburgwal dankt zijn naam aan het attribuut van Sint Pieter die van de overkant met welgevallen op die brug uitkeek: de sleutel tot de hemelpoort.
Foto en tekening hieronder: Stadsarchief Amsterdam
Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Anneke Huijser, Anthony Kolder, Ria Scharn, Kees Huyser, Jos Mol, Mike Man, Ger Theuns, Marike Muller, Adrie de Koning, Hans van Efferen, Peter Waagen,
Fotoquiz 4: Zoektocht
Een beeld van een der grachten waar nogal wat gesloopt is. Dat komt door de zijstraat die hier uitkomt. Wat er zeker nog wel staat heeft onze bijzondere aandacht deze keer.
1. Welk water zien we hier in de voorgrond?
2. Welke zijstraat komt hier voor de brug uit?
3. Wat is het adres van het huis met het balkon, iets links van het midden van de foto?
Een eenvoudige zoektocht ter afwisseling mag ook wel eens. Goed herkenbaar kwam deze uitsnede uit een heel bekende foto van de Dam, hoek Damrak met café Bisschop (een beetje Amsterdammer had het over "De Bisschop") en daarnaast zat de sigarenwinkel van sigarenmaker en vader van schrijver Justus van Maurik (1846-1904) met dezelfde voornaam. Beide ondernemingen waren de laatste huizen van het Damrak, de nummers 100 en 101. De nummering ging op de schop toen ze toch nog gebouwen op het gedempte Damrak neer gingen zetten, zoals Berlages beurs en de Bijenkorf.
Justus van Maurik was behalve auteur van boeken en toneelstukken
ook redacteur van 'De (later: Groene) Amsterdammer'. Junior nam de zaak van zijn vader over maar het valt te betwijfelen of Justus ooit een sigaar rolde.
Foto's: Stadsarchief Amsterdam
Mocht u zich bij onderstaande foto afvragen wat een Billard Toulet is, Toulet (1857) is een memorabele Belgische biljardbouwer uit een tijd toen de Wilhelmina (1898) er nog niet was.
Oh ja, wie vertelde ook alweer dat Amsterdam vroeger geen terrasjes op straat kende?
Goede oplossingen kwamen van Anneke Huijser, Arjen Lobach, Ria Scharn, Anthony Kolder, Kees Huyser, Jos Mol, Otto Meyer, Han Mannaert, Mike Man, Maaike de Graaf, Adrie de Koning, Hans van Efferen, Peter Waagen, Marike Muller,
REDACTIONEEL
Column: Hommage aan de gróte Breitner
George Hendrik Breitner (1857-1923), dé grote Haagse School-kunstschilder had véél mét Amsterdam…, maar…, wás géén Amsterdammer! Zijn wieg stond in Rótterdam! Maar het Amsterdamse stadsleven weergeven via schilderijen in de typische Breitnerstijl (die hij maakte na er eerst een foto van gemaakt te hebben), was zijn voornáámste passie! Wát ‘n genie! I luv’ Breitner! Bij deze een eretribuut voor deze culturele held! Op de lagere school en in een aantal jaren van de middelbare school werden wij leerlingen meegenomen naar de diverse musea en concertzalen ter leeringh ende vermaeck. Naast de melige momenten waar wij als baldadige halbstarken de diverse tijd en ruimte mee vulden (tot ongenoegen van de heftig proberende gastdocenten en museumdocenten), bleef er toch ook wel het een en ander bij mij hangen van de imponerende klassieke concerten onder leiding van muziekpromotor/dirigent Anton Kersjes en de toegewijde kunststagiaires van de Academie voor Beeldende Kunsten en aanverwante. Met kleine kriebelige etsjes die befaamde scenes uit het Oude Testament uitbeeldden, kon die Rembrandt toch een perfect sfeerbeeld neerzetten, waardoor je intieme religie toenam in intensiteit. De zeer priegelige kanten kragen op de schilderijen van de Hollandsche Meesters waren zó verfijnd op het canvas gezet, dat het leek of ze zo voor het oprapen waren.
Waar ik me ook over verbaasde waren de juist grove stukken verf, zoals bij het ‘Joodse Bruidje’ van Rembrandt…, van dichtbij, grote dikke vette klodders geelgouden verf, maar van een afstand zó mooi en werkelijkheid wordend, dat je besefte dat dit genie wel zeker een mondiaal súpergenie moest zijn!
Belanden we nu even bij mijn jongelingentijd, de tijd dat ik Amsterdam en de historie over deze te gekke stad steeds meer ging waarderen. Toen kwam plots tot mij: fotograaf/kunstschilder/alleskunner ‘Breitner’. Ook hij leek van de grove…, maar de sfeer die zijn prenten uitademden bleven mij boeien en trokken mij in de diverse musea en exposities altijd naar zijn doeken. Je kon de sfeer en de tijdgeest zo van het doek lezen als had je eventjes een uitstapje gemaakt naar een eeuw of wat terug middels de tijdmachine van Professor Barabas. Ik geniet van de eerlijkheid van Breitners werk, ik blijf genieten van zijn robuuste en indrukwekkende beelden. Zij dragen bij aan het beeld dat ik heb van good old Mokum en completeren dat. Hulde aan George! Geniet maar van de hier afgebeelde prenten en de verdere verhaaltjes.
Met culturele groet…,
De schilder George Hendrik Breitner (1857-1923) aan het woord:
"Ik zelf, ik zal de menschen schilderen op de straat en in de huizen, de straten en de huizen die ze gebouwd hebben, 't léven vooral. ‘Le peintre du peuple’ zal ik trachten te worden, of liever ben ik al, omdat ik 't wil. Geschiedenis wil ik schilderen en zal ik ook, maar de geschiedenis in haren uitgebreidsten zin! Een markt, een kaai, een rivier, een bende soldaten onder een gloeiende zon of in de sneeuw."
Links: George Breitner in 1891 gefotografeerd door zijn vriend Willem Witsen (SAA)
Hierboven: Lauriergracht waar Breitner in 1890 een atelier had
(Stedelijk Museum Amsterdam)
Winter in Amsterdam, een geliefd thema van Breitner. Aan bovenstaand schilderij ging een hoop studie en probeersels vooraf. Hieronder links een eigen foto van de brug (SAA), vanuit een verdieping van het hoekhuis Gasthuismolensteeg en rechts een aquarel van sneeuwpret op de brug nr.6 . en daaronder twee schilderijen van de brug met nog een voorliefde van hem: paarden. De laatste drie werken in particulier bezit.
De plek waar Breitner urenlang rond kon hangen was de Dam. Overdag, 's avonds, bij mooi en slecht weer, maakte niet uit. Zijn goede vriend Jan de Balbian Verster vergezelde hem soms en werd dan ongeduldig, waarop Breitner terugkaatste: "Maar kerel, zie je dan niet hoe mooi of het is?" Boven een minder bekend schilderij (Stedelijk Museum Gouda) van de Dam. De trampaarden kende hij soms bij naam en legde ze vast in schets, aquarel en olieverf. Hieronder Kist en Wida, twee paarden van de AOM in zijn schetsboekje en in olieverf (beide Rijksmuseum).
Vaste stek van Breitner was Arti_Amecitiæ op het Rokin, waar hij gedurende zijn Amsterdamse leven lid van was en zelfs bestuurslid werd. Zowel van de begane grond als van de verdieping mocht Breitner graag schetsen en foto's maken waaruit diverse schilderijen ontstonden.
Links het Rokin bij avond (SAA), daaronder een foto (RKD) en het daaruit ontstane schilderij (DNB).
Ook vanuit het woonhuis van zijn eerder genoemde vriend Jan de Balbian Verster mocht hij graag werken. Jan woonde in een achterhuis van de Warmoesstraat met uitzicht over het nog bedrijvige Damrak.
Hiernaast een foto (Rijksmuseum) en hierboven een schilderij dat daaruit ontstond (particuliere collectie).
Hieronder het overbekende schilderij vanaf het Damrak naar de achterhuizen van de Warmoesstraat met de toren van de Oude Kerk (Rijksmuseum). Het huis van zijn vriend moet er op staan.
Naarmate de 19de eeuw op z'n eind liep raakte Breitner gefascineerd door de enorme bouwwerken die verrezen. Vooral de bouwputten hadden zijn aandacht. Om met een van de laatste te beginnen hiernaast een schets en hierboven het daaruit ontstane schilderij van de bouwput van de Grand Bazar de la Bourse op de Nieuwendijk (1903; Wikipedia) die u waarschijnlijk beter kent als de HEMA.
De Grand Bazar sloot in 1929 en het eenheidsprijzen-magazijn werd in 1936 in datzelfde gebouw geopend.
Hieronder de bouwput van het Wilhelmina Gasthuis rond 1900 (Rijksmuseum).
Schets Stadsarchief Amsterdam.
Wat nogal opzienbarend was in die jaren was de verkeersdoorbraak die later Raadhuisstraat ging heten (1898). Hiervoor werden zoveel kapitale grachtenpanden gesloopt dat dit voor ophef zorgde onder minnaars van het Amsterdamse stedenschoon. En weer was het een bijbehorende bouwput
die Breitners aandacht trok, die van de winkelgalerij die vader en zoons Van Gendt zouden bouwen. Links een aquarel (SAA) en onder een olieverfschilderij van deze bouwput (Amsterdam Museum).
Ook de bouw van de graansilo en de vemen rond de Oude Houthaven trokken Breitners aandacht (1897). Heien vond hij sowieso interessant maar de massa palen die voor dit soort gebouwen in de grond geramd werden trokken hem extra. Hier twee schilderijen van de werkzaamheden (of liever gezegd: pauzes) aan het pakhuis Oranje-Nassau van het Nederlandsche Veem aan het begin van de Van Diemenstraat.
Links Rijksmuseum, onder particuliere collectie, in bruikleen aan het Singer te Laren.
Na zijn verhuizing naar de Bronckhorststraat was Breitner buurman van Louis Bouwmeester. Hij woonde er net een maand toen hij overleed. Bouwmeester met familieleden stond Breitners vrouw bij tijdens de verzorging van de zieke Breitner. Na diens overlijden op 5 juni 1923 bestelde Bouwmeester een grote krans (foto) voor "dien anderen grooten zoon van een andere muze" (Algemeen Handelsblad 8 juni 1923).
Rest nog u te wijzen op de meer dan 300 foto's die Breitner in Amsterdam maakte en die in de Beeldbank op te roepen zijn. Klik hier om ze te bekijken.
De afbeeldingen bij dit artikel komen uit de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam, tenzij anders vermeld.
YouTube: Amsterdam in kleur, begin jaren '60
Deze week honderd jaar geleden
Zondag 29 juli 1923 - Esther de Boer-van Rijk wordt 70 jaar. Deze toneelspeelster is synoniem met Kniertje uit het toneelspel Op Hoop Van Zegen van Herman Heijermans. Zo synoniem dat zij ooit een brief besteld kreeg die gericht was aan "Kniertje, Holland". In de komende dagen zal een receptie gegeven worden en daarna gaat zij op toernee door het land.
Er zijn bloemen (o.a. van Cor Ruys) en telegrammen (o.a. van Hermen Heijermans) en veel bezoek
(o.a. van een deputatie van de armenschool in de buurt waar mevrouw De Boer de Sint Nicolaas-cadeautjes altijd voor verzorgt). Zij wordt verrast door haar kleinkinderen die oma's gewenste verjaardagscadeau aanreiken: een melkkoker en een tandenborstel.
Krantenfoto in de huiselijke kring: De Telegraaf
Woensdag 1 augustus 1923 - De wetswijzigingen Huurcommissiewet en Huuropzeggingswet van resp. 1917 en 1918 treden in werking. Als gevolg van de in 1919 ingezette liberalisatie van het huurbeleid wordt in 1923 de overheidsbemoeienis met de vaststelling van huren van arbeiderswoningen met een zogenaamde 'weekhuur' verder teruggeschroefd. Die huurdersbeschermingswetten waren onder invloed van het opkomend socialisme (revolutiepoging Troelstra) ingevoerd maar werden door de conservatieve kabinetten van de katholiek Ruijs de Beerenbrouck successievelijk de nek omgedraaid. Minister Aalberse motiveerde in 1921 de beleidswijziging als volgt: "Er is mij op zeer stellige wijze gebleken van de bepaalde bedoeling van het particulier bouwbedrijf om zich ook op de productie van arbeiderswoningen te gaan toeleggen". Hij verwachtte dat binnenkort de woningnood opgeheven zou zijn en de regering zich verder niet met regulering hoefde bezig te houden. Nu in 1923 kreeg hij dus zijn zin en in 1925 wreven de conservatieven zich de handen: de klus was geklaard, huurbescherming was volledig van de baan en huurders waren opnieuw vogelvrij.
Op de foto kabinetsvergadering met Ruijs de Beerenbrouck midden achter de tafel en Aalberse (met sik) ervoor.
Oude afleveringen
Hieronder weer een keuzemenu naar oude afleveringen van het jaar 2023. De keuze 2014 t/m 2022 leidt naar de laatste aflevering van het betreffende jaar, met onderaan een eigen menu voor dat jaar.
