Marike Muller woont op Kattenburg. "Ik heb helemaal geen smart phone!" roept ze, "Gewoon met de camera gemaakt". Ze keek hier uit over de Kattenburgervaart omdat daar iets gaande was met kano's. Bijzaak voor ons. Op de foto zien we ook de achterkant van huizen aan de Wittenburgergracht met het markante fabrieksgebouw of pakhuis waar ooit brouwerij De Parel in gevestigd was. Lang heeft de brouwerij niet bestaan; gebouwd tijdens de eerste bebouwing van Wittenburg (±1664) is de laatste vermelding van 1695.
Als een der weinigen wijdt Von Zesen in zijn beschrijving van Amsterdam uit over brouwerij De Parel. "De grote geweldige Wittenburger brouwerij is zo prachtig dat hij van buiten meer op een slot of herenhuis lijkt dan op een brouwerij. Het gebouw is met sterke muren uitgevoerd en zo voortreffelijk dat het daarom als De Parel bekend staat." Von Zesen weet ook te vertellen wie het gebouwd hebben: de heren Reinst en Grohtenhausen. Reinst is een bekende familie in Amsterdam en de andere naam zal wel een 'tik' van het Duits gekregen hebben. De monumentbeschrijving luidt: v.m. Brouwerij de Parel, een complex uit het derde kwart van de 17de eeuw, bestaande uit drie werkhuisvleugels en een woonhuis, om een binnenplaats gegroepeerd, onder omlopend schilddak. De vijf traveeën brede woonhuisgevel vormt aan de straatzijde een risaliet ten opzichte van de flankerende werkhuisgevels.
Foto: Stadsarchief Amsterdam (1977); dit is de voorzijde aan de Wittenburgergracht, met op de achtergrond nog de R.K. Sint Annakerk
Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Fons Baede, Carol de Vries, Kees Dalmeijer, Ria Scharn, Anneke Huijser, Mike Man, Han Mannaert, Jos Mol, Hans van Efferen, Peter Waagen,
Fotoquiz 2: Wat? Waar?
Weer eens een luchtfoto. Wij vragen naar twee gebouwen en een straat op deze foto. Dat zijn:
1. Welk gebouw is aangeduid met 1?
2. En welk met 2?
Er staat een gebouw op de foto dat al een tijd geleden werd afgebroken, daarom dan maar de vraag:
Suikerfabrieken zijn berucht als het om brand gaat, maar meel is minstens zo gevaarlijk. Stofwolken van meel zijn explosief! Dat is wat er hier met de Stoommeelfabriek 'De Amstel' in 1893 gebeurde. Het hele gebouw brandde af. Deze fabriek stond op het eiland Marken tussen de Uilenburgergracht en de Markengracht, aan de enige straat op dat eiland, de Valkenburgerstraat op nr. 188A.
Foto: Stadsarcief Amsterdam
Goede oplossingen kwamen van Jos Mol, Arjen Lobach, Kees Huyser, Anneke Huijser, Kees Dalmeijer, Adrie de Koning, Anthony Kolder, Peter Waagen, Mike Man, Han Mannaert, Marike Muller, Ria Scharn, Hans van Efferen,
Fotoquiz 3: Waarom? Hoezo?
Eens kijken of u in de loop der jaren onze verhalen over trams in Amsterdam gevolgd heeft. De tijd van de paardentrams ligt hier goeddeels achter ons, dit is al een elektrische variant. Er zijn een paar details in deze foto die u feilloos door de vragenlijst loodsen. De vragen zijn:
Wij veronderstelden vaak de Oranje-Nassaukazerne als antwoord te krijgen, maar dat viel heel erg mee. Dat er meer kazernes aan de Sarphatistraat stonden is vrij algemeen bekend, zo blijkt. In dit geval ging het om de Cavaleriekazerne op Sarphatistraat 112. De foto is in 1901 gemaakt t.g.v. een bezoek van koningin Wilhelmina en prins Hendrik.
Er staan veel rijksoverheidsgebouwen aan de Sarphatistraat. De grond daarvoor kreeg de overheid in ruil voor het afbreken van de cavaleriekazerne
tussen Utrechtsestraat en de Amstel, naast de ossenmarkt.
Foto: Stadsarchief Amsterdam
Goede oplossingen kwamen van Marike Muller, Anneke Huijser, Kees Huyser, Arjen Lobach, Adrie de Koning, Kees Dalmeijer, Anthony Kolder, Otto Meyer, Han Mannaert, Mike Man, Ria Scharn, Jos Mol, Ron Huissen, Hans van Efferen, Wim Huissen, Peter Waagen,
Fotoquiz 4: Zoektocht
Pieter Klein wandelde weer eens door de stad maar zag dat de bomen vol in blad staan en er weinig gevel overblijft. In dit smalle straatje vond hij er toch nog een. Wij vonden die wel geschikt voor een zoektocht. Op een band boven de ramen van de begane grond staat een tekst die we voor deze gelegenheid geblurrd hebben. Het kruis op het dak is de hint van vandaag.
Op 13 november 1894 stortte brug #46 in. Die ligt over de Keizersgracht t.h.v. de Leidsegracht. Het probleem was ruim daarvoor aangekondigd door ernstige scheuren in de boogconstructie. De 16e zijn al damwanden aan beide zijden aangebracht en begint het leegpompen van de ruimte rond de brug. Dan begint het afbreken van de oude pijlers, voor zover onbruikbaar. De opzichter staat op de gewraakte pilaar die opzij weggleed waardoor de brug instortte. De brug werd snel vervangen door een liggerbrug, net als beide bruggen over de Leidsegracht in de Keizersgracht. Dat was overbodig maar de schrik zat er goed in bij het stadsbestuur. De drie liggerbruggen werden in de 1970-er jaren weer vervangen door boogbruggen omdat PW met betonconstructies wel in staat was een betrouwbare boogbrug te produceren. In 1978 was het werk gereed. De tweede brug op de quizfoto is die in de Leidsestraat, brug #43 en níét #47 voor de Runstraat. De bocht ligt achter u op deze foto (zie foto hieronder). Met de hand over het hart strijkend hebben we de deelnemers die deze laatste opgave klakkeloos van de Beeldbank overnamen het voor deel van
Afb: Stadsarchief Amsterdam
Goede oplossingen kwamen van Anneke Huijser, Arjen Lobach, Kees Huyser, Adrie de Koning, Kees Dalmeijer, Anthony Kolder, Carol de Vries, Mike Man, Ria Scharn, Jos Mol, Marike Muller, Han Mannaert, Hans van Efferen, Peter Waagen, Wim Huissen, Alleen de deelnemers waarvan de namen in vette letters
staan, hebben de fout in de Beeldbank gecorrigeerd en gaven brug #43 in de Leidsestraat op.
REDACTIONEEL
Spreekwoorden en gezegden op gevelstenen
Een akte van 1658 omschrijft het volgende: een huis en erf op de Haarlemmerstraat, tegenover het oude West-Indisch Huis, waar "de Verloren Arbeyt" in de gevel staat. Het complete adres van dit pand is Haarlemmerstraat 60 en daar hoorde deze gevelsteen bij, die nu in de Rijksmuseumtuin te vinden is, ingemetseld in een muur. Twee vrouwen staan naast een man in een tobbe, terwijl een van hen de man met een borstel te lijf gaat. Dit verwijst naar een oud gezegde "het is den moriaan geschuurd" (of: gewassen of gezeept) wat voor een onmogelijke taak stond, ofwel: verloren arbeid was. Het pand is in 1898 afgebroken en herbouwd maar voor de steen was geen plaats meer. Ook toen vond men het gezegde waarschijnlijk al ietwat discriminerend. In de 17de eeuw lag dat blijkbaar iets anders.
Foto: VVAG
Een veel gehoord gezegde was "Niemant sonder vyant". Bepaald een cynische houding waar niet iedereen het mee eens zal zijn. Deze steen zat in de gevel van Rapenburgerstraat 9 en die na wat omzwervingen in de Alexander Boersstraat 60 terecht kwam.
De steen toont het moment dat een sperwer een duif dreigt te 'slaan'.
Foto: VVAG
Ver gezocht lijkt de vertaling van deze steen dat "geld moet rollen". Dat lijkt een heel eigentijds gezegde maar is dus oeroud. De waarde van munten werd in de regel vastgesteld op iets (±8%) meer dan de werkelijke waarde aan edelmetaal om te voorkomen dat de munt omgesmolten zou worden. Wanneer een overheid daarmee marchandeerde had dat zijn weerslag op de gewildheid van die munt als betaalmiddel. Als de economie goed draaide werd de waarde groter dan nominaal en verdween het geld uit de roulatie. Voortdurende oorlogen verzwakte een munt en devaluaties waren dan nodig. Veel te moeilijke materie om hier in een paar regels weer te geven. Praktijk was dat munten een wisselende betaalwaarde vertegenwoordigden en in slechte tijden werd dat alleen maar minder. "Geef dus maar snel uit nu je er nog iets voor krijgt, morgen is dat vast minder!"
De steen links zat in de 16de eeuw in de gevel van een herberg op Rokin 19, hoek Nadorststeeg, daar waar 'de nadorst uithing'. Of de herbergier zulke monetaire bedoelingen met de steen had, betwijfelen wij. Misschien zat de steen er al toen hij zijn herberg daar begon. Of hij speculeerde dat hij de inhoud van zijn kookpot in klinkende munt kon omzetten. Toen Blikman & Sartorius wilde uitbreiden, kochten zij het pand en sloopten het. De steen mocht hoogstens in de zijgevel van de aanbouw een plek krijgen maar zeker niet in de voorgevel. En daar is hij nog te vinden.
Foto: VVAG
Gijsbreghts raadplaat…
Nieuwe raadplaat voor week 28
De vragen zijn:
1. Wáár vinden we deze mooie dragende dame?
2. Hóe heet ‘t huis?
3. Wát zit er nú in?
Stuur uw 3 antwoorden op deze vragen via deze link.
Góéde oplossingen kreeg ik van: Kees Huyser, Anneke Huijser, Adrie de
Koning, Otto Meyer, Mike Man, Jos Mol, Marike Muller en Anthony Kolder.
Joods Jongensweeshuis Megádle Jethomim
Heeft u bij de Stopera deze tekstband al eens opgemerkt? En gelezen? Heeft u zich afgevraagd wat de geschiedenis er achter is? Blijf lezen!
DEZE WOORDEN OMLIJNEN DE PLAATS WAAR HET IN 1738 ELDERS IN AMSTERDAM OPGERICHTE JOODS JONGENSWEESHUIS MEGADLE JETHOMIEM SEDERT 1865 ZIJN ZEGENRIJK WERK DEED, TOTDAT IN MAART 1943 DE DUITSE BEZETTER HET HUIS BINNENDRONG EN DE JONGENS WEGVOERDE. DRIE VERZORGERS BLEVEN VRIJWILLIG BIJ DE BIJNA HONDERD KINDEREN OP WEG NAAR HET VERNIETIGINGSKAMP SOBIBOR. NIEMAND KEERDE WEER. HUN NAGEDACHTENIS ZIJ TOT ZEGEN.
Misschien ten overvloede vertellen wij u nog maar eens dat in de tolerante
Republiek vrijheid van geloof hoog in het vaandel stond. Maar dat jammer genoeg niet bij iedereen op dezelfde manier. Voor katholieken gold dat helemaal niet en voor alle andere geloofsrichtingen, zelfs erkend protestantse, gold dat zij de overheid niet tot last mochten zijn. Behalve de gereformeerde (calvinistische) gelovigen diende elke richting zelf voor armenzorg en weduwen en wezen op te komen. Voor de Sefardische Joden uit het Iberisch schiereiland was dat niet zo'n groot probleem; die groep telde een groot aantal welgestelde lidmaten. Problematischer werd dat voor de Asjkenazische Joden die ongeveer een halve eeuw later naar de Republiek trokken; die groep was in de regel straatarm want zij hadden alles achter moeten laten en bezaten alleen wat ze op een kar hadden mee weten te sjouwen.
De zorg voor weeskinderen bestond er uit dat enkele welgestelden een vereniging oprichtten en fondsen vergaarden. Als een wees tot hun last kwam, zochten zij een verzorger die daarvoor betaald werd. Pas later
besloot men een huis te huren en de wezen daarin onder te brengen. Jongens hadden aanvankelijk hun voorkeur; die opvang kwam veel eerder rond dan die voor meisjes. In 1738 bracht de vereniging Megádle Jethomim (hij die wezen opvoedt) weesjongens onder in een huis in de Rapenburgerstraat en in 1761 voor meisjes, eveneens in de Rapenburgerstraat. De dagelijkse leiding was in handen van een inwonend beheerdersechtpaar.
Door een gulle gift wist de vereniging in 1835 voor ƒ4200 een eigen huis te bemachtigen in de Zwanenburgerstraat 8 (tekening links; vergelijk met foto).
Tek: Joods Historisch Museum (JHM)
Dat was een doorsnee woonhuis met slechts beperkte ruimte voor zo'n 25 wezen. Er zullen al langer plannen klaar gelegen hebben om elders in die straat uit te breiden. Daartoe kocht het college het bedrijfspand Zwanenburgerstraat 20 dat was omgeven door veel ruimte, overeenkomend met het in rood gemarkeerde perceel op de buurtkaart (links). De nieuwbouw werd in 1863 opgeleverd.
Voor- en achtergevel waren vrijwel identiek; het ontwerp kwam van het bureau van Cornelis Outshoorn, alhoewel die er weinig zelf aan gedaan heeft omdat hij volledig in beslag genomen werd door de bouw van het Paleis van Volksvlijt. Bij gebrek aan ruimte rond de school was de speelplaats op het dak van het gebouw. Let u op het verschil van kadebreedte op de buurtkaart en de latere foto hieronder. Die kade werd in 1883-'84 verbreed toen de Leprozengracht gedempt en in Waterlooplein veranderd was.
Bijzonder aan dit weeshuis was de interne school met eigen onderwijzer, die de school er vanaf 1836 op na hield. De onderwijsinspectie was niet altijd gelukkig met de kwaliteit van het onderwijs in het weeshuis. Op deze veel latere foto staat Samuel Houthakker als hoofd van de school, een taak die hij van 1866 tot 1920 vervulde. Hij reorganiseerde de school tot tevredenheid van de inspectie.
In 1910 werd directrice A. Franco aangesteld die het onderwijssysteem nog eens reorganiseerde.
Voortaan telde de school zeven leerjaren.
Foto: De Joodsche Prins / IISG- de foto zal rond 1900 of zelfs iets later gemaakt zijn.
Niet minder bijzonder was de interne synagoge in het weeshuis.
De foto werd door dezelfde fotograaf als die van de foto hierboven gemaakt. Foto links: De Joodsche Prins / IISG
De gevel in de Zwanenburgerstraat was vrijwel identiek aan die aan de Amstel.
Op de foto's hieronder: links de eetzaal en rechts de grote slaapzaal - De Joodsche Prins / IISG
Als gevolg van de economische crisis door de Eerste Wereldoorlog kwam het weeshuis financieel in de problemen. Men kreeg toestemming om twee maal per jaar in de Grote Synagoge te collecteren en er werden loterijen georganiseerd, waarvan dit lot links getuigd.
Dit is een fragment uit de epiloog, geschreven door Salomon Roet. Bron: SAA, inv.nr. 1205.
Eind 1930-er jaren nam het weeshuis veel ouderloze vluchtelingen uit Duitsland op, waardoor het aantel wezen van 66 opliep tot over de 100. Toen bereikte de oorlog ook Nederland met de bekende gevolgen. In de berichtgeving van de Joodse Raad dd. 11 februari 1943 heet het: "Gisteren is de Joodsche gemeenschap hier ter stede getroffen door den ramp van het leeghalen van 4 weeshuizen en huize “Dina”. De kinderen en het interne verplegende personeel zijn naar de Panamakade gebracht, voor vervoer naar Westerbork. Den Voorzitter is gezegd, dat zij in Westerbork zullen blijven. De gebouwen zijn verzegeld." Of zich Megádle Jethomim onder deze 4 weeshuizen bevond is duister. Een der kinderen had roodvonk en de huisarts wist naar zeggen te bewerken dat de deportatie uitgesteld werd. Op 5 maart 1943 echter werd het weeshuis omsingeld door de Amsterdamse politie en door SS-troepen ontruimd. De brandweer hield met brandspuiten de bevolking op afstand.
De directrice van de instelling, mevrouw Saartje Hamburger, haar assistente mevrouw Ella Rebekka Bing en arts Samuel Kops konden vrijuit gaan en zichzelf redden, maar uit hun eigen vrije wil en uit toewijding voor hun leerlingen, besloten zij om zich bij de weeskinderen te voegen. Zij stelden geen prijs op de hun aangeboden vrijheid en waren niet van plan om de honderd kinderen van de instelling in de steek te laten in hun moeilijkste moment. (zie verslag Salomon Roet hierboven).
Sara Hamburger, Ella Bing en Samuel Kops zijn alle drie begin maart 1943 in Sobibor omgebracht. De weeskinderen zijn in verschillende kampen terechtgekomen en vermoord. Een klein aantal kinderen wist uit de trein te ontsnappen (bron: joodsamsterdam.nl).
De tekstband in het plaveisel voor de Stopera geeft de contouren aan van het jongensweeshuis. Dat werd in 1977 gesloopt om plaats te maken voor het nieuwe stadhuis van Amsterdam. De rest van de bebouwing van Vlooienburg was ook al gesloopt of zou binnenkort volgen. De monumentale tekstband annex contour van het voormalige weeshuis kwam er volgens een plan en ontwerp van Otto Treumann, de tekst is van Cor Jongens en burgemeester Ed van Thijn onthulde het op 7 december 1989.
Na de oorlog werd het weeshuis gebruikt als opvang voor jongeren die naar Palestina wilden emigreren, maar men had de ruimte niet meer volledig in gebruik. Het huis werd verhuurd tot de sloop in 1977 aangekondigd werd. In de villa Emmalaan 7 werd een nieuw weeshuis ingericht (foto) waar ongeveer 20 weesjongens van 1947 tot 1965 onderdak vonden.
De afbeeldingen in dit artikel komen uit de Beeldbank van het Stadsarchief, tenzij anders aangegeven
en dan nog even over...
...waaigaten (week 26) en het waarom en hoe van deze uitsparingen in huizenrijen. Pieter Klein suggereerde dat dit wel eens met brandblussen in vroeger eeuwen te maken kan hebben. Tot Jan van der Heyde zijn zegenrijke werk aan de brandspuit had afgerond werd brand bestreden door met water gevulde leren blusemmers, die in grote getale over de stad verdeeld waren. In lange menselijke ketens werden de emmers doorgegeven richting brand, zoals Van der Heyde's prent hiernaast aangeeft. Hier was geen waaigat nodig want de Dam grensde aan het Damrak, maar elders kwamen de waaigaten goed van pas. Op de tekening wordt net een praam met nieuwe voorraad blusemmers aan wal gebracht. Misschien heeft één puts water uit zo'n emmer wel erger voorkomen toen het schilderij van Cornelis Anthonisz met de vogelvluchtkaart van 1538 - die in het oude stadhuis hing - door de stadhuisbrand aangetast werd.
Afb: Stadsarchief Amsterdam
YouTube: Bezoek aan Artis in 1934
Deze week honderd jaar geleden
Donderdag 12 juli 1923 - De burgemeester geeft de bevolking toestemming in buitenwater aan de rand van de gemeente te zwemmen. Aanleiding is de hittegolf waar Amsterdam al sinds 5 juli onder lijdt. De hittegolf duurt 10 dagen met een hoogste temperatuur van 33,1°. Elders in het land wordt de 35° aangetikt. In de statistieken van het KNMI nestelt 1923 zich definitief aan de top van jaren met de langste hittegolf en de hoogste temperaturen, waar het pas in 1975 van verdrongen wordt. Ook 1976 en 1994 zouden zich nog boven 1923 nestelen.
Op de foto het Zuider-Amstelkanaal in 1923 / Stadsarchief Amsterdam
Donderdag 12 juli 1923 - De gemeente Amsterdam stelt zich voor 70% garant voor een lening van ƒ25 miljoen die de PEGEM wil aangaan voor de uitbouw van een provinciaal onderstation van 14.500 KW naar 24.000 KW en verder. De PEGEM werd in 1917 opgericht om met de aangesloten elektriciteitscentrales van Haarlem, Amsterdam en de rest van de provincie te bundelen en stroom te leveren aan de hele provincie plus de Nederlandse Spoorwegen. De PEGEM beheerde een hoogspannings-kabelnet en het onderstation. Floor Wibaut werd voor Amsterdam commissaris van deze NV. Uit de PEGEM ontstond later de PEN die ook eigen centrales bouwde.
Op de foto de Elektriciteitscentrale NOORD / Stadsarchief Amsterdam
Vrijdag 13 juli 1923 - De Bond van Edelmetaalverenigingen biedt aan burgemeester De Vlugt een nieuwe Amsterdamse ambtsketen aan, om te kunnen dragen tijdens de viering van het 25-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina (foto hieronder). De keten werd ontworpen door edelsmid Harm Ellens (1871-1931) en is gemaakt op de vakschool van de Stichting Vakopleiding van Goud- en Zilversmeden in Schoonhoven. De zilveren ambtsketen telt zestien bijna vierkante plaatjes, afgewisseld met achttien kleinere plaatjes, die met ringetjes aan elkaar zijn verbonden. Acht van de zestien plaatjes zijn versierd met emaillen schildjes. Daarop zijn aan de ene kant een vis, een mercuriusstaf, een korenaar en het Lucasschild te zien, die samen het ontstaan van de stad uit een vissersdorp symboliseren. Aan de andere kant zijn symbolen van scheepvaart, nijverheid, wetenschap en goudsmeedkunst te zien. In het midden van de keten hangt het stadswapen met daaronder de rijkspenning.
Foto boven: Het Leven / Spaarnestad Photo - foto rechts: Stadsarchief Amsterdam
Oude afleveringen
Hieronder weer een keuzemenu naar oude afleveringen van het jaar 2023. De keuze 2014 t/m 2022 leidt naar de laatste aflevering van het betreffende jaar, met onderaan een eigen menu voor dat jaar.
