Dit is de Keizersgracht met achter de boom Keizersgracht 384. Op die plek werd in 1617 de (Neder)Duytsche Academie gesticht. Dat was een inpandige toneelschuur met een voorpleintje. De ets hieronder geeft de situatie weer. Deze onderneming was niet meer en niet minder dan een coupe van Samuel Coster en Gerbrand Bredero, twee leden van rederijkerskamer De Egelantier. Die bespeelde de bovenzaal van de vleeshal tussen Nes en Oudezijds Voorburgwal. Coster stoorde zich aan het niveau en verliet met Bredero het gezelschap en begon een eigen academie. De financiering regelde Coster, maar niet uit eigen zak. Hij riep de hulp in van het Burgerweeshuis en het Oude Mannenhuis, die daarvoor de eerste jaren een derde van de nettowinst kregen en later zelfs de helft.
In 1623 werd Coster uitgekocht, daar hij een sta-in-de-weg was voor elke hereniging of vereniging met andere rederijkers in de stad. De schouwburg werd verder door de Brabantsche rederijkerskamer bespeeld.
In 1637 werd de schouwburg opnieuw in steen opgetrokken door architect Jacob van Campen. Hierbij ontstond de afsluiting aan de gracht met de drie poortjes. Dat werd de Amsterdamsche Schouwburg. In 1665 werd hij nog eens helemaal vernieuwd, maar nu ruim tweemaal zo groot. Dat werd de Nieuwe Schouwburg.
Op maandag 11 mei 1772, 's avonds om 9 uur,
brak er brand uit op het toneel en aansluitend brandde de hele schouwburg uit, met als gevolg 18 doden. Dat niet alleen door verbranding. Lees meer over de brand.
Afb: Stadsarchief Amsterdam
De Schouwburgruïne werd later dat jaar voor ƒ 27.500 verkocht aan het Rooms-Katholiek Armenbestuur ten behoeve van een te bouwen armenhuis. Bij de brand was het voorgebouw gespaard gebleven en daarin opende in 1773 het R.K. Armen Comptoir. Het heeft er gefunctioneerd tot 1996. Na ruimen van de uitgebrande puinhoop werd achter het voorgebouw een gebouwtje voor de bedeling neergezet. In 1787 kwam daar nog een bakkerij bij. De rest van de ruimte werd een groot achterplein dat reikte tot de Prinsengracht.
Afb: Stadsarchief Amsterdam
En dan nog de tekst boven de poortjes. Die is van Vondel en luidt: "de weereld is een speel tooneel, elck speelt zyn rol en kryght zyn deel". De deelnemers die de tekst uit de cartouche i.p.v. het fries noemden, kregen het voordeel van de twijfel die wij zelf gezaaid hebben.
Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Kees Huyser, Ria Scharn, Marike Muller, Jos Mol, Peter Waagen, Anneke Huijser, Anthony Kolder, Han Mannaert, Harry Snijder, Mike Man, Adrie de Koning, Otto Meyer, Hans van Efferen, Hans Olthof,
Fotoquiz 2: Wat? Waar?
Hier heeft zich een gerenommeerd architect laten verleiden om op een onmogelijk bijna driehoekig perceel toch een redelijk pand neer te zetten. Aardig gelukt, toch?
De vragen zijn:
We zijn hier aan de oneven kant van het Singel tussen Raadhuisstraat en Paleisstraat. Deze hele gevelrij werd in 1906 gesloopt om in de volgende jaren vervangen te worden door nieuwbouw voor bank Labouchère, Oyens & Co. die de Nieuwe Doelenstraat wilde of moest verlaten. Het gebouw kreeg het adres Singel 213 en de opening volgde in 1908. Het gebouw was van de hand van architect Frans Poggenbeek. De bank werd in 1913 overgenomen door de Rotterdamsche Bank en in 1914 kwam Singel 213 in gebruik bij de Kas-Vereeniging uit de Spuistraat. In 1932 is de bank opgerukt tot aan de Paleisstraat. Voor het verdere verloop van gebruikers van dit gebouw en de diverse namen die daarbij gebezigd werden, leest u Amsterdamopdekaart.
Het walhuis is dat van het Kleerenveer van waar wasgoed naar de blekerijen bij Heemstede en Bennebroek gestuurd werd.
Foto: Stadsarchief Amsterdam
Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Ria Scharn, Anneke Huijser, Adrie de Koning, Jos Mol, Mike Man,
Fotoquiz 3: Waarom? Hoezo?
Wij lieten dit pand al eens eerder zien. Het staat/stond volledig ingebouwd maar laat toch een klassieke voorgevel in renaissance-stijl zien.
1. Waar is/was dit?
2.Als dit een voorgevel is, aan welke straat/gracht/kade staat/stond dit huis?
3. Hoezo staat/stond dit pand op deze manier ingebouwd?
Eerst maar eens vaststellen waar we zijn en van waar de foto gemaakt is. Als u voor dat laatste voor de koepel van het Paleis op de Dam opteerde, zat u goed. Met Google Maps proberen we dat na te bootsen en krijgen onderstaand beeld. Dan de pijlen: om met de laatste (rechts) te beginnen. De pijl wijst naar een klein pand met een ojiefgevel, waarin we de voormalige kapel van het Mariaklooster op Rokin 93 herkennen (zie foto hieronder).
De pijl links daarvan wijst naar een groot dwars geplaatst gebouw, de Kraamkliniek van het Binnengasthuis.
Foto: Stadsarchief Amsterdam
Onder: Google Maps
De kapel van het Mariaklooster heeft vele gedaanten gehad maar in de tijd dat de fotografie zijn intrede had gedaan was dat een ojiefgevel. Makkelijk te herkennen op de vogelvluchtopname. Links daarvan is de Kalfsvelsteeg. Nu grijpen we voor de beide overige vragen naar de buurtkaart uit dezelfde periode: buurt A met een fragment hieronder.
Van de Kalfsvelsteeg tellen we twaalf percelen richting Dam, halverwege onderbroken door de Cellebroerssteeg (Rokin 69-91). We komen dan bij de Wijde Lombardsteeg.
Daarna tellen we opnieuw twaalf percelen richting Dam (Rokin 45-67) en komen bij de Sint Pieterspoort. De laatste staat niet meer op de Google Maps-foto maar wel op de buurtkaart hieronder (klik voor een leesbare vergroting). Daaronder nog de Pieterspoort van het Rokin af gezien en daarnaast de Nes-zijde, zoals die er vóór de bouw van de Rotterdamsche bank (Rokin 33-47) uitzagen.
Alle afb: Stadsarchief Amsterdam
Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Anneke Huijser, Ria Scharn, Mike Man, Han Mannaert, Jos Mol, Hans van Efferen, Harry Snijder,
Fotoquiz 4: Zoektocht
Vooraf een waarschuwing: deze foto komt nu eens niet uit de Beeldbank maar van het Rijksmuseum. Het is een tijdelijk bouwsel en dat leidt tot de volgende vragen:
1. Voor welk gebouw (minimaal adres!) is dit bouwsel opgebouwd?
2. Wie is de architect van het gebouw erachter?
3. Wat was de bestemming en de naam van het etablissement voor het in handen van de nieuwe eigenaar kwam?
De uitgebreide beantwoording van de vraag
is bij de rubriek "plaatje" gegeven. Hier in het kort nog eens:
In 1617 opende op Keizersgracht 384 de Eerste Nederduytsche Academie, de naam van een rederijkerskamer die niet alleen toneelspelen opvoerde maar ook hoger onderwijs in de 'volkstaal' verzorgde. Initiatiefnemer was Samuel Coster met ondersteuning van Gerbrand Bredero en Pieter C. Hooft. Voor de financiering klopte hij aan bij het Burgerweeshuis en het Oude Mannenhuis, die daarmee eigenaar werden.
In 1623 werd Coster eruit gewerkt en werd de Amsterdamsche Schouwburg verder door de Brabantsche Rederijkerskamer bespeeld.
Door de band met de calvinistische instellingen werd de academie
geen succes, tot de stad er zich mee bemoeide. Tegelijk met het oprichten van het Athenæum Illustre in 1632 werd op de Keizersgracht de 'Oeffenschool' opgericht voor les in het nederduits ofwel de volkstaal, waarvoor op het Athenæum Illustre geen plaats was.
In 1637 werd de houten toneelschuur vervangen door een in steen opgetrokken schouwburg die twee maal zo groot was als de vorige. De naam werd
Nieuwe Schouwburg. Hier brak in 1772 de fatale brand uit die de hele schouwburg in de as legde.
Het hele complex werd verkocht aan het R.K. Armenbestuur, dat in een gespaard gebleven bijgebouw een kantoor inrichtte voor de bedeling van R.K. armen: het R.K. Armen Comptoir. Dat heeft hier tot 1996 stand gehouden, waarna het complex in handen viel van een hotelketen.
Foto: Stadsarchief Amsterdam
Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Kees Huyser, Marike Muller, Anneke Huijser, Peter Waagen, Ria Scharn, Anthony Kolder, Han Mannaert, Jos Mol, Adrie de Koning, Mike Man, Hans van Efferen, Hans Olthof, Harry Snijder,
REDACTIONEEL
Column: De leeuw is los!
Veel oude steden wemelen van de beschermdieren. Op het platteland slaat de kettinghond of de ganzenkudde aan, of krijsen kalkoenen of pauwen de boel bij elkaar. In de steden was het ondoenlijk om midden in de stad een waakdier voor je huis te deponeren. Voor je het weet, loopt de kettinghond aan de Plantage Middenlaan het fietspad op en wordt deze geschept door een opgevoerde accuscooter, met alle gevolgen voor hond, hondeneigenaar en omgekukelde scooteraar. Dan maar een stenen versie, om aan de slechtbedoelenden te laten zien dat hier wat te halen valt, maar… dat je dan wel met roofdieren te maken zou kunnen krijgen en in de schemer of in de nacht, schrikt dat heftige leeuwengebit toch af!
Bij de wat rijkerbedeelde huizen, zie je ze nog, de restanten van de roofdierenbeelden. Soms worden ze een kwartslag gedraaid, omdat het hele fietspad anders omgeleid zou moeten worden, zoals bij de ingang van de Koningszaal van Artis.
Op het dak van het illustere Amstel Hotel stonden er wel Ácht! Ácht fraaie beschermleeuwen!! Maar…, potjandorie…, iemand heeft deze acht diertjes (van 200 kilo elk!) in zijn binnenzak gestoken en meegepikt! Wat nu? Enfin, ‘Bouwbedrijf Burgy’ heeft aan de hand van foto’s al vast een paar vervangende exemplaren vervaardigd en geplaatst.
Amsterdam Leeuwenstad
Wie heeft de leeuwen van het Amstelhotel?
De leeuwen die ooit op het Amstel Hotel prijkten, zijn terug. Althans, replica's daarvan. Op mysterieuze wijze zijn de stenen beelden in de Tweede Wereldoorlog verdwenen. Nu het hotel afgelopen jaar een grote restauratie onderging, was het moment daar om ze terug te laten keren. Omstreeks 10.00 uur werden de levensgrote beelden de lucht in gehesen. Acht terracotta leeuwen zijn weer op de hoeken van het hotel geplaatst. 'Dit voelt echt als de kers op de taart. Heel bijzonder en heel emotioneel eigenlijk. Kijk nou hoe mooi ze eruit zien', zegt manager Anita Bos. Waarom de beelden ooit zijn verdwenen, is nooit helemaal duidelijk geweest. Op foto's uit de jaren '30 zijn de leeuwen te zien. Maar op foto's uit de jaren '50 is het hotel te zien zónder leeuwen.
Architect Ronald van Wateren denkt dat de beelden zijn vernieuwd, zo vertelde hij donderdagochtend tegen Radio 1. 'We weten niet precies wat er gebeurd is. We weten ook geen datum of jaartal waarin ze verdwenen zijn.’ ’Helaas is het nog steeds een leeuwenmysterie', aldus Bos. 'Niemand heeft ons de gouden tip kunnen geven.'
NB: Het Amstel Hotel is één van de oudste en meest prestigieuze hotels van Amsterdam. Het opende haar deuren op 16 juli 1867.
De kraanmachinist bij deze klus was Boy Kist, oud-leerling van Meester Gijsbreght.
Boy: "We kunnen later aantonen wie welke leeuw plaatste. Onze namen staan aan de onderkant!"
Boy: "Zo, ze staan er weer en lopen niet meer weg. Niet doorvertellen..., ze zijn vastgelijmd!"
NB: Anita Bos, de hotelmanager, doet een oproep over de verblijfplaats van de échte leeuwen!
Tips a.u.b. naar: Professor Tulpplein 1, 1018 GX Amsterdam, telefoon: +31206226060 mail: amstel@ihg.com en facebook en twitter.
Waar bleven de leeuwen van het Centraal Station?
We hebben zoiets eerder meegemaakt.
In 2010 werd het Genootschap 'Leeuwen van het Centraal Station' opgericht. In 1876 bouwde architect Dolf van Gendt drie spoorviaducten met daarop maar liefst 22 in steen gehakte leeuwen, elk ongeveer twee meter hoog. Acht op de Oostertoegang, acht op de Westertoegang en zes op het viaduct over de Korte Prinsengracht. Ze verdwenen van hun oorspronkelijke standplaats respectievelijk in 1904, circa 1922 en eind jaren 60, meestal als gevolg van verbredingen van de spoorbanen.
Van 16 leeuwen is intussen de verblijfplaats bekend, van zes ontbreekt nog elk spoor.
Het genootschap streeft niet naar terugkeer van de leeuwen maar naar documenteren en instandhouden van de afzonderlijke leeuwen.
Hieronder een foto van het verzakte landhoofd van de Westelijke toegang
in 1904. Dit waren de eerste leeuwen die verwijderd werden. Daarnaast twee leeuwen die in het Beatrixpark terechtkwamen.
Nóg meer verdwenen leeuwen: Van de gevel van het achterhuis van Warmoesstraat 34 (natte Damrak) verdwenen twee leeuwenmaskers.
"Opeens waren deze weg, maar met een kleine subsidie kan de eigenaar wellicht worden verleid om deze aardige details terug te brengen", schreef de VVAB in het verleden... en zie, in 2022 keerden ze terug.
‘De Groninger Kousse Winkel ’ in de Wijde Heisteeg 5
Uit de archiefstukken is bekend dat in 1742 de kousenwinkel van de weduwe Lever op dit adres gevestigd was. Bij de restauratie in 2008 werd ontdekt dat het, ooit achter de puilijst verdwenen onderschrift DE GRONINGER KOUSSE WINKEL, nog gaaf bewaard gebleven was (zie VVAG).
Dat kousenwinkels er echt zo uitzagen bewijst deze tekening in de Beeldbank.
Foto: VVAG
Ik ontving goede oplossingen van: Kees Huyser, Kees Dalmeyer, Adrie de Koning, Anneke Huijser, Peter Waagen, Mike Man, Jos Mol, Hans van Efferen en Hans Olthof.
Pubquiz, maar dan in een kerk
Hierbij de antwoorden op de vijf vragen die we uit de pubquiz van het Gilde Amsterdam en Stadsherstel haalden.
Dit was vraag nr. 1 in de eerste ronde:
Wat is de oorspronkelijke betekenis van
het woord IJ (YE)?
Het woord IJ, Ye of Ey staat in heel Nederland voor een waterloop, net als Aa en Ee.
Keuze 2 dus!
Goede oplossingen kwamen van Kees Huyser, Anneke Huijser, Anthony Kolder, Marike Muller, Mike Man, Jos Mol,
Dit was vraag nr. 2 in de eerste ronde:
Waar stond de tweede Sint Anthoniespoort?
De tweede Sint Anthoniespoort stond in de Muiderstraat ter hoogte van de Rapenburgerstraat.
Keuze 4 dus!
Op deze plek kwam eerst een hek te staan, dat in 1636 door Pieter de Keyser (zoon van Hendrick) vervangen is door deze stenen poort. De vestgracht werd later Nieuwe Herengracht. De poort werd in 1664 al weer afgebroken toen de Muiderpoort het werk overnam.
Goede oplossingen kwamen van Anneke Huijser, Anthony Kolder, Adrie de Koning, Marike Muller, Mike Man, Jos Mol,
Dit was vraag nr. 9 in de eerste ronde:
Welke moderne vakbond is in Amsterdam als eerste opgericht?
Het venijn school in het woord 'moderne'. Velen denken dat de typografen de eersten waren die zich verenigden (1866) maar typografen waren verplicht lid van deze vakvereniging (ANTB) die meer weg had van een klassiek gilde dat zich bezig hield met opleidingen en veiligheid op de werkvloer. De band met en de overmacht van de werkgevers maakte dat dit géén bond was die voor zijn leden onderhandelde met werkgevers.
Dat was wel het geval bij de ANDB, de diamantbewerkersbond van Henri Polak en Jan van Zutphen, opgericht in 1894.
Keuze 1 dus!
Goede oplossingen kwamen van Kees Huyser, Anneke Huijser, Ria Scharn, Adrie de Koning, Mike Man, Jos Mol, Ger Theuns,
Dit was vraag nr. 13 in de tweede ronde:
Welke tekst staat er in de gevel van het Makelaarscomptoir?
Sinds de restauratie van 1937 staat op de steen de tekst "Vrijheid is voor geen geld te koop". Op diezelfde steen stond voor die tijd "Soli Deo Gloria" wat betekent "Alleen aan God de eer". Dat is een typisch protestantse leus die zich afzet tegen de katholieke Maria- en andere heiligenvereringen.
Foto's laten dit gebouw vaak met een klokgevel zien maar dat was slechts van 1837 tot 1937. De trapgevel in renaissance-stijl is origineel.
Keuze 2 dus!
Goede oplossingen kwamen van Kees Huyser, Anneke Huijser, Anthony Kolder, Marike Muller, Jos Mol, Mike Man,
Dit was vraag nr. 17 in de tweede ronde:
Wat is er nu bijzonder aan de bomen die in de Lomanstraat staan?
De bomen in de Lomanstraat zijn platanen. Zoals de prentbriefkaart laat zien zijn ze rechtop geplant maar de kruinen groeiden in de loop der tijd naar het midden van de straat om meer licht te vangen. Ze staan nu schuin, keuze 4 dus!
Er staan in Amsterdam wel Kaukasische Vleugelnootbomen; 46 stuks staan op het Amstelveld bij Stadsherstel voor de deur.
Goede oplossingen kwamen van Kees Huyser, Anneke Huijser, Ria Scharn, Anthony Kolder, Adrie de Koning, Marike Muller, Jos Mol, Mike Man,
De geschiedenis van begraafplaats Vredenhof
Begraafplaats Vredenhof aan de Haarlemmerweg heeft een afwijkende geschiedenis. Sinds de zeventiende eeuw bedisselde de stedelijke overheid over begraven in en rond de stad. Vredenburg werd echter gesticht door de vereniging van Aansprekers. Daarvoor moesten ze wel uitwijken naar de gemeente Sloten.
Na de stadsuitbreiding van 1877 en later ontstonden grote arbeiderswijken als de Staatslieden- en Spaarndammerbuurt buiten de Jordaan. De Westerbegraafplaats, die het Kartuizer- en Palmkerkhof moest vervangen, bleek door deze uitbreiding al snel te klein. Amsterdam was door de aanleg van het Noordzeekanaal in bezit gekomen van een aantal polders in het voormalige IJ en in één daarvan, de Amsterdammer polder, legde men een Nieuwe Wester begraafplaats aan. Dat was een onoverkomelijk eind buiten de stad en die is dan ook nooit populair geworden. Door de enorme afstand konden er minder begrafenissen geregeld worden per dag. Men zon op een oplossing...
Uit onvrede over de locatie van de Nieuwe Westerbegraafplaats (foto) werd hierop door de begrafenisondernemer A.G. Determan een poging gedaan om dichter bij de stad een begraafplaats aan te leggen. Het lukte hem om een concessie los te krijgen van enkele landeigenaars buiten de Haarlemmerpoort maar het ontbrak hem aan middelen om de concessie te benutten. Op 21 januari 1895 werd dit feit, in het bijzijn van de heer Determan, besproken in een vergadering van de Amsterdamse Aansprekersvereniging. In deze vergadering droeg de heer Determan zijn concessie over aan de Aansprekersvereniging onder ‘zekere’ voorwaarden. De vereniging besloot hierna tot de oprichting van een Naamloze Vennootschap met de naam N.V. Begraafplaats Vredenhof.
De plek waarop de begraafplaats zou moeten komen lag naast buitenverblijf Selden Rust aan de Haarlemmerweg en het Bullepad, een kwartier gaans buiten de Willemspoort. Het was een 6 ha groot perceel bos- en tuingrond. Voor de aanleg werd contact gezocht met architect Abraham Gbzn Salm
voor de gebouwen en landschapsarchitect Leonard Springer voor de aanleg van de dodenakker.
In maart 1896 werd het werk aanbesteed
en de aanleg ging naar een aannemer van havenwerken (sic) uit Beverwijk. Allereerst werd het terrein 3,60 meter opgehoogd (!) met in totaal 98.000 kubieke meter duinzand, vrijgekomen bij het graven van een insteekhaven voor Hoogovens.
In hoog tempo werden daarna begraafplaats en gebouwen uitgevoerd zodat op woensdag 28 juli 1897 de eerste drie begrafenissen uitgevoerd konden worden bij wijze van officiële opening.
Salm ontwierp een ontvangstgebouw (foto) en een aantal woningen. Die werden in november 1897 aanbesteed.
Er ging begraven worden in vijf klassen, waarbij de graven in de vijfde klasse helemaal
aan het eind van Vredenhof lagen.
De aansprekers hadden meteen veel ruimere begraaftijden geregeld dan de gemeente hanteerde, namelijk van 08:00 tot 15:00 uur.
Foto: RCE
Springer koos voor een tuin in Engelse landschapsstijl met alleen hoge bomen als coulissen. Hij situeerde de graven langs slingerende paden, maar zoals de foto links laat zien is men daar later anders over gaan denken. Zijn plan is op meerdere plekken aangepast, alleen vanuit de 'rotonde' aan het eind van de centrale en kaarsrechte laan slingeren de paden nog.
Foto: PC.nl
Vanouds is de begraafplaats gewild bij het Amsterdamse publiek, vooral dat uit de arbeiderswijken en de Jordaan. Dat zal als oorzaak gehad hebben dat de afstand tot de begraafplaats te voet
in een redelijke tijd af te leggen was. Wie het kon betalen kon de paardentram van Nassauplein naar Sloterdijk nemen. Die lijn kwam in 1905 in handen van de gemeente Amsterdam en ging elk kwartier rijden. Voor vijf cent kon men meerijden. Een hele verbetering! De paardentram bleef tot 1917 actief, als laatste in de stad. Toen werd de lijn geëlektrificeerd.
Met onze dank voor dit idee richting de organisatie van de Pubquiz in de Vondelkerk, waar dit item een vraag vormde.
Alle afbeeldingen komen uit de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam, tenzij anders aangegeven.
YouTube: Geschiedenis van Joods Amsterdam -2
Deze week het tweede deel van een lange documentaire van AT5. O.i. zeer de moeite waard, maar u heeft wel zitvlees nodig. Beide delen duren bijna een uur per stuk.
Deze week honderd jaar geleden
Dinsdsag 27 maart 1923 - Bij de Verbindingsdam komt een motorboot in aanvaring met een roeiboot waarin zich twee 'kolenvissers' bevinden. Beiden mannen, Schoonderwoerdt en Nung, verdrinken. De havenpolitie stelt een onderzoek in.
Tot zover het krantenbericht; interessant is het beroep van kolenvisser. Dat blijkt een bijzondere vorm van stropen of jutten te zijn. Met een beugel dregt de 'visser' de bodem af in de buurt van overslagplekken in de haven. Vlakbij de plek waar het ongeluk gebeurde is de Ertskade en daarachter het Spoorwegbassin waar regelmatig wel wat steenkool of ander bulkgoed in het water valt. Hoe de autoriteiten over kolenvissers denkt blijkt wel uit dit verbodsbord.
Foto: Zaqina / Flickr
Oude afleveringen
Hieronder weer een keuzemenu naar oude afleveringen van het jaar 2023. De keuze 2014 t/m 2022 leidt naar de laatste aflevering van het betreffende jaar, met onderaan een eigen menu voor dat jaar.
iemand heeft deze acht diertjes (van 200 kilo elk!) in zijn binnenzak gestoken en meegepikt! Wat nu? Enfin, ‘Bouwbedrijf Burgy’ heeft aan de hand van foto’s al vast een paar vervangende exemplaren vervaardigd en geplaatst.
