De snelste met het juiste antwoord op de foto van vorige week was Ria Scharn. De nieuwe opgave komt dan ook van haar.

De vraag is:

Welke straat is dit?

Oplossingen via deze link

Afb: Stadsarchief Amsterdam

Dit was geen eenvoudige, zo blijkt uit de score. De fotograaf stond waarschijnlijk op een schip of dekschuit voor de Staalkade en keek naar de hoek 's-Gravelandse Veer en Groenburgwal. Het gesloopte gebouw - en wat voor een gebouw, lees hieronder - had als een keil tussen de resterende huizen gestaan.

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Dit is wat er gesloopt was, een huis met het niet bestaande huisnummer Groenburgwal 58. In feite is dit hele bouwwerk het voormalige 's-Gravelandse Veer 17, nu in herbouwde vorm omgenummerd naar nr.10.

Het huis herbergde het veerhuis van het beurtveer op 's-Graveland, Hilversum, Ankeveen, Kortehoef, Loosdrecht, Bussum, Leiden en Woerden. Er was ook nog plek voor een kantoor van bodediensten voor brouwerij De Gekroonde Valk.

Deze foto en de diverse beurtveren vindt u ook nog in de PDF er over. Klik de omslag om te lezen.

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Goede oplossingen kwamen van Ria Scharn, Anneke Huijser, Aschwin Merks, Arjen Lobach, Hans van Efferen, Mike Man, Jos Mol,

De keuzefoto betreft deze week een locatie binnen de Singelgracht.

Carol maakte deze foto op een van zijn vele fietstochten door de stad. Ook al is dit in de oude stad, het kan heel goed zijn dat u hier nooit bent geweest. Tijdenlang stond er bewaking voor dit poortje (hint). De vraag is:

Waar is dit?

Laat het ons weten via deze link

Foto: © Carol de Vries

De achterkant van de Begijnhofkerk links zal geholpen hebben deze situatie snel te plaatsen. We staan op de Nieuwezijds Voorburgwal en rechts van de kerk staat het duo huizen van architect A.C. Bleys op de nummers 381-383 uit 1885. Deze bouw volgde direct op de uitbreiding van de kerk vanaf 1883.
De winkel op nr.383 kent u vast nog wel als die van Paridon in religieuze kunst.
Hans Olthof legt uit dat de letters BHK op de muurankers de initialen zijn van pastoor B.H.Klönne en het best kan zijn dat het huis als een woonhuis voor deze pastoor en deken bedoeld was, los van de pastorie op nr.373 links van de achtergevel van de kerk.

Foto: Google Street View - Bouwtekening: 020apps.nl

Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Kees Huyser, Ria Scharn, Hans van Maanen, Anthony Kolder, Jos Mol, Harald Advokaat, Peter Waagen, Dirk Fuite, Hans Olthof, Han Mannaert, Harry Snijder, Ton Hupkens, Herman Schim van der Loeff, José Goud, Aschwin Merks, Adrie de Koning, Mike Man, Kees Valentijn, Hans van Noort, Hans van Efferen, Ed Schut, Ron Huissen, Anneke Huijser, Hans Goedhart, Marike Muller,

Laat ons meegenieten en stuur hem naar de redactie. Het onderwerp kan zich zowel binnen als buiten de Singelgracht bevinden. Wij verwachten wel een niet alledaags beeld dat ook niet-buurtbewoners toch wel eens op het netvlies kregen. Graag via deze link en alléén via deze link a.u.b. Blijf sturen!

Pieter Klein was weer op pad en kwam dit mini-geveltje tegen... in Amsterdam.

De vragen zijn:

Waar is dit?

Wat is dit?

Laat het ons weten via deze link

Foto: © Pieter Klein

Hier dan de hele foto, met tekst. In het midden een klassieke halsgevel zoals een halsgevel hoort te zijn met doorgaande pilasters en timpaan. Dat is Herengracht 257, het Huis met de Witte Gevel uit 1662. Het werd gebouwd door Daniel Lestevenon, koopman op Spanje.

Rechts daarvan op nr.259 het Gebouw Noord-Holland dat in basis net zo oud is als nr.257 maar in de eerste helft van de 18de eeuw een nieuwe voorgevel kreeg. Het huis was toen in bezit van de regenten van het Oudezijds Huiszittenhuis en werd verhuurd. De tekst op de gevel is een tegeltableau en gezien het lettertype van eind 19de eeuw toen het pand nog een keer een nieuwe voorgevel naar de laatste mode kreeg. Het pand was toen achtereenvolgens in gebruik bij een aantal verzekeringsmaatschappijen. De 17de-eeuwse stoep bleef in beide verbouwingen gespaard.

Thomas Gravemaker, die in de kelder van dit pand begin 90-er jaren zijn atelier had, vertelt dat de eigenaar van het pand tijdens onderhoudswerk het beschadigde tegeltableau met de tekst "Gebouw Noord-Holland" helemaal weghakte en de tegels vanaf de steiger in de Herengracht gooide.

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Goede oplossingen kwamen van Kees Huyser, Ria Scharn, Anthony Kolder, Arjen Lobach, Anneke Huijser, Jos Mol, Aschwin Merks, Thomas Gravemaker, Mike Man, Adrie de Koning, Hans van Efferen, Marike Muller, Kees Valentijn,

Amsterdam, bijna een eeuw geleden.

De vraag is:

Waar is dit?

Laat het ons weten via deze link

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Dit is de Dollebegijnensteeg, gezien naar de Sint Annendwarsstraat. Onlangs waren we op bezoek in de buursteeg, de parallel lopende Trompettersteeg, maar die is veel minder breed.
In de achtergrond piept net het dak van de Effectenbeurs boven de huizen uit.

Al in een keur van 1629, speciaal op deze buurt toegesneden, is te lezen dat het hier wemelde van de kroegen waar van alles gebeurde dat God verboden had, zeker aan begijntjes. Het is goed mogelijk dat een der kroegen de naam De Dolle Begijn(en) droeg. De steeg kwam uit op de bierkaai..., ook dat nog.

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Goede oplossingen kwamen van Kees Huyser, Jos Mol, Arjen Lobach, Anthony Kolder, Harald Advokaat, Ria Scharn, Aschwin Merks, Mike Man, Adrie de Koning, Marike Muller,

Deze foto kan niet zo moeilijk zijn. Links bij de zijstraat is een straatnaambord te zien. Leesbaar is het niet maar mogelijk dat u aan de hand van het aantal letters en woordgroepen iets kunt bedenken. De naam van de gracht en de brug lijkt ons voldoende. Weet u het? U kunt de foto klikken voor de hoogste resolutie in de Beeldbank.

Overigens heeft de beschrijver van deze foto de allereerste jaargangen van de mobiele telefoon gemist. Kijk even naar de foto hiernaast...

Laat het ons weten via deze link.

Foto: Stadsarchief Amsterdam
Foto links: Wikipedia

Dit is geen foto maar een tekening en - als alles realistisch is weergegeven - niet in Amsterdam want er is geen hijsbalk te bekennen. Bedankt weer, Simon, voor deze rake vaststelling.

Anje Belmon ontdekte de tekening op de site van Peter Drenth die hier de afbraak op het Bezuidenhout in Den Haag vastlegde,

Tek: Stadsarchief Amsterdam

Het bevrijdende antwoord kwam van Anje Belmon.

Ook al hebben enkelen geschroomd incomplete oplossingen te sturen, het aantal viel alleszins mee.
Het ging vooral om deze vermaledijde foto links. Ook de hint vorige week kon niet veel bijdragen.
Tipje van de sluier gelicht...

Lees de uitslag en ontdek eindelijk waar het is. En natuurlijk een pluim voor iedereen die deze moeilijke klus wist te klaren.

Wij kregen 22 oplossingen binnen waarvan vier met alles goed en slechts één met minder dan elf goed. Het abonnement gaat naar Marike Muller.

Ook dit jaar is het abonnement ter beschikking gesteld door Ons Amsterdam, waarvoor onze grote dank!

Op de valreep... het Jaarboek 2020 met o.i. de acht beste redactionele artikelen die in het jaar 2020 in het weekblad verschenen. Dit keer is het samengesteld en grotendeels opnieuw geschreven door Ria Scharn.

Klik hier of de omslag om te lezen

redactioneel

Vraag: wat doet dat hek op deze gravure? (zie pijl)

Tja, zulke hekken zien we vandaag nog steeds en dan is dat meestal om te verhinderen dat er wielverkeer passeert. In dit geval komt hier geen kar, geen slede, geen paard en zelfs geen kruiwagen door. Mogelijk om de brug te sparen; zo'n houten ophaalbrug kan niet alles dragen, hoewel deze net een kwart eeuw oud was (sinds 1682).
Maar we vroegen ons toen af waarom er dan aan de andere kant van de brug niet eenzelfde hek stond. Als u bovenstaande prent klikt krijgt u hem in de Beeldbank te zien en kunt u bijna oneindig inzoomen om alles te bestuderen.

We hebben het vermoeden dat het beveiliging was tegen materiaaldiefstal. Bij keur mochten de houthandelaren, die de zuid- en westkant van Rapenburg als houttuinen mochten gebruiken, vergunning om hun voorraad achter een hek te beveiligen. Op de foto van Jacob Olie uit 1863 hiernaast ziet u die hekken nog steeds staan. Op de prent hierboven overigens nog niet. Ook deze afbeelding kunt u klikken om in te zoomen.
Waterdicht was dit natuurlijk niet; een man kon over zo'n hekje wel aan het hout komen en lopend het eiland verlaten. Maar dat zette niet veel zoden aan de dijk en met een eiland vol houthandelaren kwam je niet ver. En dan bleef er nog de weg over water...

Tot zover de hekken op Rapenburg. Heeft u de gravure opgehaald en bekeken? Het is een verhalende prent met allemaal situaties uitgebeeld. Zodra een stel mensen bijeen dromt is er iets aan de hand. Rechts op de steiger nemen mensen afscheid van dierbaren die naar schepen geroeid worden om naar verre oorden te vertrekken. Er wordt gehuild, omhelst en gekust, links vertrekt een hotemetoot (pruik op!) die met hoorngeschal naar zijn schip geroeid wordt. In het midden is iemand aangekomen met exotische voorwerpen die meteen van de steiger bewonderd of zelfs verkocht worden.

Helemaal links zijn ook repatrianten aangekomen. Zij hebben levende have meegenomen en ook zij verkopen die zo mogelijk meteen bij aankomst aan de kade. Er is een aapje te zien, een papegaai en beneden op de steiger kruipt een schildpad. Ook zien we een man beladen met kledingstukken of doeken of lappen stof. Ook hier zijn afnemers met pruiken op te zien. Iets verder naar de brug, te zien op het fragment met het hek hierboven, een collega met nog meer textiel. Ook daar aan bepruikte belangstellenden geen gebrek.
Links, op het 's-Gravenhekje de houtopslag, alhoewel het op de prent eerder omgekeerde roeiboten lijken. Op de hoek vanaf de houttuinen zwemmen jongens in hun blootje.

Rechts op de Kalkmarkt is iets aan de hand waar we de vinger niet op kunnen leggen. Een grote samenscholing, maar waarom?
Wat over de hele plaat verdeeld te zien is, zijn loslopende kippen en vooral loslopende honden. Jonge bomen hebben een houten koker ter bescherming tegen vandalen. De oudere bomen alleen een bescherming onderaan de stam tegen urine.

Veel kijkplezier!

Waar komt de naam 's-Gravenhekje vandaan? Straatnamen kwamen in vroeger eeuwen in de regel via mondelinge overdracht tot stand. Vaak werden ze benoemd naar een markante bewoner en als die overleed naar een andere grootheid. Ambtenaren, dominees, notarissen en advocaten noteerden de straatnaam uit de mond van hun cliënten meestal fonetisch in hun stukken, voor zover die namen bij hen niet al bekend waren. Zo kwamen van dit korte stukje straat op Rapenburg talloze varianten op papier: Schravenhekje, 's-Gravengrachtje, Schagenheckje, Schapenekje, enzovoort. Bijkomend probleem op Rapenburg was de uitspraak die de ontelbare Scandinaviërs en Duitsers hanteerden. Dat veranderde in 1730 toen de Staten van Holland en Westfriesland de stad opdroeg de hopeloos verouderde verpondingskohieren te vernieuwen. Bij die gelegenheid vertaalde één ambtenaar met gezag alle varianten tot 's-Gravenhekje. Een ding vooraf: men wist toen al dat deze naam niets uitstaande had met een graaf en dat die evenmin op een hekwerk betrekking had.

Jan Zacharias Kannegieter besteedde in 1975 een uitgebreid artikel aan deze naam en hij kwam kort gezegd op de eigennaam van een belangrijke bewonersfamilie op Rapenburg, de familie Raven. Hekje, in zijn redenering, duidde op "hoek", het Oud-Nederlandse "hec" of het Midden-Nederlandse "eck". De hele hoek van Rapenburg van Peperstraat tot Kikkerbilssluis heette 's-Gravenhekje. Dat is pas gecorrigeerd toen in de 19de eeuw besloten werd dat de kade Rapenburg tot de Oudeschans doorliep. De familie Raven was o.m. eigenaar van meerdere huizen op deze hoek met de bijbehorende houttuinen.

Als u het hele opstel wilt doorploegen: Amstelodamum 67ste jaarboek 1975 pagina's 98-120. Klik de omslag voor het digitale archief van Amstelodamum en scroll in de zoekopties door naar jaarboek 1975 p.102.

De afbeeldingen komen uit de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam, tenzij anders aangegeven.

De Zijdeworm / De Krijtberg
In de proloog schreven we over een prille schuilkerk waar in 't Frans gepreekt werd. Dat was De Zijdeworm waarvan we de naam kennen en een gedetailleerde beschrijving door Alberdingk Thijm (p.77 e.v.) maar niet waar ze stond. De toegang was door de vrij brede winkel in zijden stoffen via de opkamer naar de verdieping. De passage in het boek van Alberdingk Thijm verhaalt van een inval door de schout in die schuilkerk. Waarom juist deze kerk op de korrel werd genomen, blijkt als we horen dat ze bediend werd door Jezuïeten.

De Calvinisten stuurden de overheid juist naar schuilkerken waar orde-paters bedienden, zoals hier de Jezuïeten, maar ook de Augustijnen (Regulieren) en de Dominicanen waren de gebeten hond. De intellectuele Jezuïetenorde vormde niet alleen voor de Gereformeerden een grote bedreiging maar ook voor de moederkerk in Rome.
De schuilkerk in de Kalverstraat werd bediend door Petrus Laurentszoon. Die kreeg van de voortdurende overvallen zozeer genoeg dat hij in 1654 uitweek naar een binnenruimte achter de bebouwing aan het Singel, de Herengracht en de Katersteeg, de tegenwoordige Beulingstraat. Hij betrok aan het Singel, tegenover de Oude Lutherse Kerk, een huis De Crijtbergh en liet daar een achterhuis bouwen dat geheel schuil ging achter de huizenrij. Daarin werd de kerk ingericht. Die kreeg drie in- c.q. uitgangen; behalve via het Singel ook een in de Katersteeg en via de Bokkegang tussen de nummers 423 en 425 aan de Herengracht. Het poortje voor die gang staat op het prentje aan het begin van dit artikel.
De Zijdeworm zou naast De Krijtberg open blijven tot de algehele sluiting van de Jezuïetenkerken in 1708.
De Krijtberg, zoals de schuilkerk naar de gevelsteen in het huis ging heten, raakte in een stroomversnelling door de gedwongen sluiting van de Jezuïetenkerk De Zaaier (week 48). De Krijtberg, gewijd aan de H. Franciscus Xaverius, moest die gelovigen van de Zaaier opnemen en werd snel te klein. In 1677 werd de kerk herbouwd en van die situatie is een tekening door Adriaan de Lelie bewaard (hieronder). Frappant is dat niet beide Jezuïetenkerken tegelijk gesloten werden. Men wilde of durfde daar toch niet aan!
De afbeelding van het huis De Crijtbergh hiernaast danken wij aan Jan Wagenaar die het in een speciale extra geïllustreerde oplage opnam.

Opnieuw was de eigenlijke kerk op de eerste verdieping van het pand. Er was slechts hoogte genoeg voor een enkele galerij maar daardoor bleef een lichtlijst vrij waardoor de kerk erg licht was. Wat bij deze vroege weergave van de kerk opvalt is het gebrek aan meubilair. Kerkbanken voor de gelovigen zijn een vinding van de vroege 19de eeuw, daarvoor stond men, knielde men of huurde een taboeret.
In 1835 werd de kerk vergroot en het het huis De Krijtberg en het ernaast staande koetshuis afgebroken en vervangen door een pastorie die tevens toegang tot de vernieuwde kerk werd. Kerk en pastorie huisden onder één doorlopend dak. De kerk werd voor 't eerst in haar bestaan geconsecreerd door een bisschop. De pastorie staat tot op heden overeind.

Een beetje kerkgeschiedenis: De Krijtberg was van 1708 tot 1814 gesloten en alle Jezuïeten uit de stad en provincie verbannen. De zorg voor de parochianen werd toevertrouwd aan de Franciscaner paters van 't Boompje. In 1773 hief paus Clemens XIV de orde zelfs op en bestonden er theoretisch geen Jezuïeten meer. In 1787 kwam de heimelijke Jezuïet Adam Beckers (afb.) van Brussel naar Amsterdam die met groot elan zich bij de stedelijke overheid inslijmde en de bediening van de leegstaande kerk naar zich toetrok. De deken liet zich niet bedotten en wist de benoeming van deze ex-Jezuïet ongedaan te krijgen. Beckers lag echter zo goed in de stad dat hij zich niet stoorde aan de schorsing en in De Krijtberg bleef. In het zelfde jaar 1787 vielen de Pruisen Amsterdam binnen en draaiden alle progressie die de Patriotten hadden bereikt terug. Ook met hen kon Beckers prima door één deur zodat hij stevig in het zadel kwam te zitten. Nog voordat de paus de orde in 1814 weer toeliet, legden Beckers c.s. in de Russische versie van de orde in 1803 de gelofte af en samen met hem zijn misdienaar Jan Philip Roothaan. In 1806 overleed Beckers. Roothaan maakte carrière in de moederkerk in Rome. Hij werd tevens de eerste overste van de orde in Nederland.

In De Krijtberg startten de diensten weer onder Jezuïetenpaters maar het bleek dat twee van deze kerken wat veel was. In 1857 werd De Krijtberg hulpkerk van de nieuwe parochiekerk De Zaaier, een degradatie zou je kunnen zeggen. Daardoor liet de toenmalige pastoor Andreas Consen zich niet uit het veld slaan en begon een campagne om De Krijtberg helemaal opnieuw op te trekken. Omringende huizen moesten opgekocht worden om een veel grotere kerk mogelijk te maken. Pas in 1880 kon aan de piepjonge architect Alfred Tepe uit Utrecht opdracht gegeven worden om te beginnen met het ontwerp.
De bouw begon in 1881 met het koor en een deel van het schip achter de in werking blijvende schuilkerk. Toen dat gereed was verplaatsten de diensten naar dit stuk nieuwbouw en kon de schuilkerk afgebroken worden. In 1883 kwam ook de rest van de nieuwbouw gereed en werd de kerk gewijd door bisschop Bottemanne.
Op de foto links uit 1883 staat de kerk deels nog in de steigers. Links de pastorie.
De kerk is drie-beukig maar aan het Singel dermate smal dat de zijbeuken daar verworden waren tot gangpaden, net genoeg voor processies.
Met de inwijding van deze nieuwbouw sluiten we de geschiedenis van de schuilkerk af.

Volgende week sluiten we deze serie af met de belangrijkste, maar zeker niet de grootste, schuilkerk in Amsterdam, de plaatsvervanger van de Oude Kerk en eveneens gewijd aan de patroonheilige van Amsterdam: Sint Nicolaas. Na 1578 was de parochie uitgeweken naar het huis Het Hart op de Oudezijds Voorburgwal, hoek Heintje Hoeksteeg. Als we de bijnaam noemen van dit huis, die pas ontstond toen de grote Sint Nicolaaskerk aan de Prins Hendrikkade al gebouwd en ingewijd was, weet u welke kerk we bedoelen: Ons' Lieve Heer op Solder.

De afbeeldingen komen uit de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam, tenzij anders aangegeven.

In de versie van vorige week school een fout en daarom nog een keer Gijsbreght's quiz in de goede vorm.

• Klik hier om de eindejaarspuzzel te downloaden.
• Zoek op in welke straat de steen hangt en schrijf de beginletter op.
• De tien letters vormen samen een statement.
• Onder degenen met het goede antwoord verloot Gijsbreght een mokumgerelateerd prijsje.
• Met vriendelijke en amsterdammologische groet,
• 

Zondag 25 december 1921 - Ter herdenking van het 250-jarig bestaan van de Oosterkerk op Wittenburg wordt een zwart gebeitste arduiner steen met inscriptie in vergulde letters onthuld. De steen is vervaardigd door beeldhouwer Johannes Schröder.

Zaterdag 31 december 1921 - In de trein naar Den Haag wordt de Amsterdamse advocaat en procureur Mr. Jacques L. Wijsman in een eersteklas-coupé doodgeschoten aangetroffen. Niemand is getuige geweest van de moord en pas in Den Haag wordt hij ontdekt. De stationschef van station Holland Spoor duldt geen vertraging en laat het lijk uit de trein halen. Een daarna pas arriverende politieagent weet nog net de coupé af te sluiten en pas in Rotterdam zal het rijtuig afgekoppeld en verzegeld worden. De moord zou nooit opgelost worden, maar na enkele jaren werd duidelijk dat die bewust in de doofpot was gestopt. De geruchtenmachine wist al snel te vertellen dat het in de homoseksuele sfeer gezocht moest worden. Na anderhalf jaar maakte de politie rapport op van de bekentenis van Willy Verhoeve die voor andere vergrijpen in de gevangenis in Den Haag vertoefde. Het zou een opdrachtmoord geweest zijn van de vrijmetselaarsloge De Driestip die leden telde uit de adel, de rechterlijke macht en de politie en internationale vertakkingen kende. Wijsman diende uit de loge te verdwijnen en door strootjes-trekken was bepaald wie dat zou regelen. Verhoeve werd als een fantast weggezet, het rapport verdween in een diepe lade en de zaak bleef gesloten.

Lees alles haarfijn in Ons Amsterdam of op NH Nieuws.

De foto van de 'plaats delict' hieronder (Spaarnestad) is - gezien het verslag - waarschijnlijk geënsceneerd.

Hieronder weer een keuzemenu naar oude afleveringen van het jaar 2021. De keuze 2014 t/m 2020 leidt naar de laatste aflevering van het betreffende jaar, met onderaan een eigen menu voor dat jaar.

Aanmelden voor deze digitale uitgave    -    Afmelden voor deze digitale uitgave