De snelste met het juiste antwoord op de foto van vorige week was Jos Mol. De nieuwe opgave komt dan ook van hem.

We doen weer eens wat anders, schreef Jos, en stuurde deze tekening.

De vraag is:

Aan welke straten staat dit hoekpand?

Oplossingen via deze link

Afb: Stadsarchief Amsterdam

In 1877 bouwde de Fransman Zephyrin Couvreur zijn Grand Bazar Français aan de Reguliersbreestraat 18-20. Er volgden in snel tempo uitbreidingen. Architectentekeningen in het Stadsarchief spreken van jaren 1883, 1890 en 1905. De verbouwing van 1890 betreft de uitbreiding met nr. 22. Die van 1905 voor een uitbouw die tot de Blindemansteeg zou reiken. De naam van zijn zaak was inmiddels vernederlandst tot Fransche Bazar. De onjuiste datering 1930 bij één van een serie van vier foto's van de funderings-werkzaamheden gaf misschien aanleiding te veronderstellen dat hier de Galeries Modernes werd gebouwd maar die nam in 1937 een heel wat grotere bouwput in beslag (nrs.10-22). Bekijk ook even de kleding van de toeschouwers. Om de juistheid van het bouwjaar 1877 van de vroegste vestiging van de winkel te bewijzen hieronder een architectentekening met dat jaartal t.g.v. de uitbreiding van 1905. Op de plattegrond van de Duvelshoek hieronder zijn de bouwvolumes aangegeven van v.l.n.r. Paul C. Kaiser, Galeries Modernes en Tuschinski. Die drie hebben het oude buurtje van de kaart geveegd. Zij op hun beurt zijn weggevaagd door Pathé. De interieurfoto is genomen van de laatste uitbreiding in 1913; de volgende was in 1937-'38 als Galeries Modernes met de grote nieuwbouw die tot de sloop voor Pathé in 1998 zou blijven staan.

Afbeeldingen: Stadsarchief Amsterdam

Goede oplossingen kwamen van Jos Mol, Han Mannaert, Anneke Huijser, Arjen Lobach, Marike Muller, Ria Scharn, Harry Snijder, Mike Man, Aschwin Merks, Hans van Efferen,

De keuzefoto betreft deze week een locatie buiten de Singelgracht.

Paul Graalman koos wat foto's uit die hem wel een geschikte opgave leken.

Welke kruising heeft hier verkeersregeling nodig?

Laat het ons weten via deze link

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Deze foto maakte Carol van de huizen aan het begin van de Nieuwe Prinsengracht en het pakhuis heeft het nummer 3-5 alhoewel alleen nr. 5 op de gevel staat. Ingemetseld is daar een steen 'Wijsselmunde 1735'. Het pand staat minimaal op de lijst van potentiële monumenten.

Foto: © Carol de Vries

Goede oplossingen kwam van Arjen Lobach, Anneke Huijser, Otto Meyer, Marike Muller, Jos Mol, Ria Scharn, Mike Man, Ton Brosse, Aschwin Merks, Hans Olthof, Hans van Efferen,

Laat ons meegenieten en stuur hem naar de redactie. Het onderwerp kan zich zowel binnen als buiten de Singelgracht bevinden. Wij verwachten wel een niet alledaags beeld dat ook niet-buurtbewoners wel eens op het netvlies kregen. Graag via deze link en alléén via deze link a.u.b. Blijf sturen!

De plannen waren groots met deze nieuwe straat, maar er kwam niet veel van terecht. Door een opdringerige buurman verdweem het ene na het andere pand aan deze straat.

De vragen zijn:

Waar is dit?

Wie is die opdringerige buurman?

Laat het ons weten via deze link

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Carol fietste hier langs de Onbekendegracht richting Nieuwe Achtergracht. Achter de auto staat een paal met een straatnaambord linksaf voor de Nieuwe Achtergracht en rechtsaf voor de Korte Amstelstraat. Dat bord hebben we moeten blurren omdat het teveel weggaf, maar hieronder alsnog.

Foto: © Carol de Vries

Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Kees Huyser, Anthony Kolder, Fanta Voogd, Minne Dijkstra, Ria Scharn Otto Meyer, Anneke Huijser, Mike Man, Jos Mol, Harry Snijder, Herman Schim van der Loeff, Ton Brosse, Aschwin Merks, Hans van Efferen,

Foto: © Ton Brosse

Feestje aan de gracht, maar welke gracht. En welk feestje?

De vraag is:

Van welke brug is deze foto genomen?

Laat het ons weten via deze link

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Rechts buiten beeld zit een poortje dat u in deze quiz al een paar keer voorbij zag komen: dat van het Swichtershofje. Het pand op de rechterhelft van de foto is Amstel 100 en de steeg is de Balk in 't Oogsteeg. Het Swichtershofje en deze steeg hoorden een beetje bij elkaar. Lees meer...

Uit deze foto van het zojuist geopende Rembrandttheater ziet u dat de Balk in 't Oogsteeg tussen Café De Kroon en het theater nog vrijgelaten is. Vandaag is de steeg aan beide zijden afgesloten.

Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Kees Huyser, Mike Man, Jos Mol, Aschwin Merks,

...de standplaats van de fotograaf (Pieter Oosterhuis voor uitgever A. Jager) van de foto in de rubriek Wat?Waar? van week 44 en de oplossing in week 45. De foto is gemaakt in 1859. Diverse deelnemers waren ontevreden met de stelling van de redactie.
Bij reconstructie van de zichtlijn ontstond twijfel of je vanuit welk willekeurig punt op de Oude Lutherse kerk deze foto wel kunt maken. Wij hebben de modernste plattegrond van de stad gebruikt en van de zuid-oosthoek van het paleis een lijn getrokken over het midden van de Nieuwezijds t.h.v. de laatste knik. Die lijn snijdt nergens de Oude Lutherse. Oosterhuis maakte veel later nog een foto van de nog niet gedempte gracht maar nu van de Weessluis af om te kijken waar hoge panden staan vanwaar je op de daken van de huizen neer kunt kijken zoals op de quizfoto. Dat wordt moeilijk als je beseft dat de meeste ervan in 1859 nog niet gebouwd waren (Krijtberg bijv. 1881-'83, Atheneum-boekhandel 1904) en de hoge huizen aan de Nieuwezijds die in aanmerking komen staan zelf op de quizfoto.

Wilt u meedenken wat de juiste plek geweest moet zijn? Meld ons uw overpeinzingen via deze link

Nog een poging:
Hier een aquarel van J.H. Wijsmuller (1855-1925) waar op de achterkant alleen "Amsterdam" staat. Maar waar in Amsterdam is nu de vraag van de eigenaar. Wij namen aan dat de leegte aan de rechterkant betekent dat het óf de rand van de stad was óf dat het bijvoorbeeld een park in aanleg was. Van dit laatste is geen overeenkomende bebouwing te ontdekken langs zoiets als het Sarphatipark of Oosterpark. Heeft u nog een idee? Let op de zijstraat en het balkon aan het hoekhuis.

Laat het ons weten via deze link

Eén der zeven filialen van de Gebr. de Jong bevond zich op Weesperzijde 106, hoek Marcusstraat. In de Marcusstraat was op nr.12 een fabriek waar een torentje op stond, net als op de foto links. - Foto's: Stadsarchief Amsterdam

Goede oplossingen kregen wij van Eric-Jan Noomen, Paul Graalman, Mike Man, Anneke Huijser, Aschwin Merks,

Van meerdere kanten werd ons bevestigd dat het toch echt om Cinema Parisien gaat. De 'cassa' waarover gesproken werd, is na het maken van deze foto vernieuwd. De deuren naar de zaal zijn echter ongewijzigd, met driedelige stang en zandstraaldecoratie, boven in het glas. Ons werd gewezen op de beschadiging van de trottoirband die ook op een foto van Cas Oorthuis voorkomt. Ook werd gewezen op het trottoir van precies 5 tegels breed en de gevlakte hardstenen drempel.
Er staat op YouTube een filmpje van de Parisien met meer details van de ingangspartij.

De bewering dat de tekststrook "Een 1e klas ganster!" ingekopieerd is, laten we voor wat het waard is. Hermans' reputatie van vuilschrijver en koppensneller zal daaraan bijgedragen hebben.

Het art deco-interieur was overigens niet vanaf de opening in 1910 in de Parisien aanwezig; het werd in de 20-er jaren pas ingebouwd en klaarblijkelijk in de 50-er jaren weer deels vervangen. Wat er over is, bevindt zich nu in de Hallen in de Tollensstraat.

Foto: Ed van der Elsken

Steekhoudende bewijzen of bevestiging van het vermoeden kregen wij van Hans van Noort, Eric-Jan Noomen, Jos Mol, Fred van Kooij,

redactioneel

Tijd voor een intermezzo met een vreemde eend in de bijt. Een kerk van een richting waarover de toenmalige Amsterdammers niet of nauwelijks gehoord hadden, net als wij vandaag.
Het was een katholieke kerk waar alleen in het Frans werd gepreekt en die bediend werd door paters van de Parijse orde der Ongeschoeide Karmelieten (Franciscanen). Drie broers uit de Lage Landen waren uitgeweken naar Parijs omdat zij niet gedwongen wilden worden protestant te worden. Zij waren daar in deze orde ingetreden en hadden intussen de Franse nationaliteit verkregen. Eén van hen, Caesar, opperde in 1647 op een Generaal Kapittel te Rome de mogelijkheid deel te nemen aan de Hollandsche Zending door staties te stichten in de Republiek. In 1662 werd door de broers de daad bij het woord gevoegd en trokken ze naar Amsterdam. Ze vroegen toestemming om een voormalig kapelletje aan het Rokin, tegenover de Heilige Stede in gebruik te nemen (waarschijnlijk ging het om de kapel van het vm. Mariaklooster). Die toestemming kregen ze aanvankelijk door interventie van de Franse gezant, maar onder druk van de Calvinisten werd die weer ingetrokken. Uiteindelijk kwamen de broers op de Nieuwezijds Voorburgwal (nu nrs.312-314) terecht in een huis op een deel waar toen de boommarkt gehouden werd en die in de volksmond ook Boommarkt heette. Nog datzelfde jaar werd La Chapelle de France gesticht, gewijd aan HH. Petrus en Paulus.

De kerk, waar in het Frans gepreekt werd, werd bezocht door het in Amsterdam verblijvende en/of werkzame contigent Fransen met hun gevolg. Ook al was er al een Waalse kerk waar in 't Frans gepreekt werd, dat bleek voor Franse staatsburgers geen optie. De sobere orde was voor de verwende Fransen eigenlijk niet aantrekkelijk maar bij gebrek aan beter en door aanpassing van de paters was de Fransche Kerk toch zo'n succes dat ze regelmatig te klein bleek. Rond 1730 werd ze groter herbouwd met een nieuwe voorgevel die al aardig op een kerkgebouw begon te lijken.

Bijzonder aan de herbouwde kerk waren de schilderingen in het interieur die Jacob de Wit gratis had aangebracht: 'witjes' of 'grauwtjes', ook wel grisailles of trompe-l'oeils genoemd. De herbouw had ƒ60.000 gekost die met Franse charme bij rijke Amsterdamse families bij elkaar gebedeld was. De kerk was dan ook meer dan een bedehuis, eerder een ontmoetingscentrum voor landgenoten. Dat deelde de Franse kolonie in de stad met hun Franse personeel dat ze naar Holland hadden laten komen. Van Franse koks kunnen we ons dat goed voorstellen, maar waarom er zoveel Franse kappers in Amsterdam nodig waren minder goed.

De eigenlijke kerk was een rechthoek van 15 bij 20 meter en had twee galerijen die gedragen werden door houten Toscaanse zuilen die heel geraffineerd 'gemarmerd' waren, net als het altaar overigens.
Er werd regelmatig een poging gedaan om die blootsvoets lopende paters uit te schakelen en de kerk over te nemen. Dat lukte pas toen tijdens de Franse Revolutie de orde in Parijs vervolgd en uitgemoord werd en de paters begin 19de eeuw naar Parijs terugkeerden om hun orde te redden. Ook het aantal Franse families minderde en op enig moment stopten de nieuwe priesters met de Franse taal en in 1911 zelfs met de diensten. De parochianen voegden zich bij die van de Papegaai in de Kalverstraat en het kerkgebouw werd verkocht aan de Centrale Warenmagazijnen die het in 1912 sloopte en een nieuwbouw liet neerzetten met meubelwinkel en opslag die van 1913 tot 1957 stand hield. De nieuwbouw staat er nog steeds, bood tijdelijk onderdak aan o.a. de Scientology kerk en nu aan een partycentrum.

Doopsgezinde kerken -4

Komen we dan eindelijk bij de gemeente waar zovelen zich van afsplitsten en waar toch alles weer naar terugkeerde: de gemeente van de Vlamingen die Bij 't Lam kerkten. Dat laatste moeten we wat genuanceerder zien; de Vlamingen deden uiteraard steeds concessies aan de successieve terugkerende afsplitsingen en die mogen we dan ook niet als spijtoptanten zien. Het was eerder zo dat, toen alle Doopsgezinden weer verenigd waren, men voor de grote kerk Bij 't Lam koos om bijeen te komen.
Maar om te beginnen, hoe ontstond deze kerk?

Aan het Singel, maar dan aan de westkant buiten de stad, stond eind 16de eeuw de brouwerij Het Lam of 't Lammeken. Deze brouwerij wisselde enkele keren van eigenaar maar die van eind 16de eeuw was Roeland Granier. Begin 17de eeuw ging Granier failliet en zijn bezittingen werden executoriaal verkocht. De brouwerij ging in andere handen over, wisselde nog enkele keren van eigenaar om in 1661 in handen te komen van Gillis Marcelis. Deze liet de brouwerij door Philips Vingboons verbouwen tot een woonhuis dat we nu als Odeon kennen. Koper van het eerder vermelde braakliggende erf was in 1607 de Duitse lakenkoopman Harmen Hendricks van Warendorp. Die liet daarop in 1608 twee woonhuizen bouwen (Singel 454-456), ging in 454 (huis Aken) wonen en bouwde achter deze huizen een kerk voor 'zijn gemeente'. Volgens de archieven is dit de stichting van de Doopsgezinde kerk. Die had zijn toegang via een gang die opgenomen is in nr.454. De kerk had met 20 bij 9½ meter nog een bescheiden omvang, minder dan een kwart van de huidige. De achtergevel stond op veilige afstand van binnenvestgracht, de huidige Herengracht, en de schans en omwalling van de stadsgrens van 1585 (Tweede Uitleg). Tijdens de Vierde Uitleg van 1662 werd de Herengracht verder naar buiten verlegd en konden de aanwonenden hun erven vergroten. De kerk kocht het betreffende erf terwijl hun gebouw nog steeds eigendom van de nazaten van Van Warendorp was, zij het dat het testamentair 'voor eeuwig' ter beschikking stond aan de Doopsgezinde gemeente. Dat eigendomsrecht werd in 1740 gecorrigeerd door een machtswoord van de Staten van Holland.

Op bovenstaand fragment van de kaart van 1625 staat de kerk tussen de pijlen. De onderste geeft de gang naar de kerk aan, toen nog onbebouwd, nu nr.452. De vroegste toegang, het poortje in nr.454 is ook te zien. De bovenste pijl verwijst naar het open terrein achter de kerk tot aan de veste. Achterin staan twee huisjes die Van Warendorp voor behoeftige lidmaten had gebouwd, die later weer afgebroken zijn. In het Singel een waterhaler voor de brouwerij Het Lam, nu nr.460, met 'putgalg'.

In 1639 werd duidelijk dat de wel zeer eenvoudige schuurkerk niet in aanmerking kwam om uitgebreid te worden. Er werd een geheel nieuwe gebouwd met de afmetingen 26 bij 17 meter. De aquarel hiernaast en de tekening in het grachtenboek van Philips laten zien dat na de uitbreiding van het grondstuk in 1662 er op de rooilijn een muur met poort gebouwd was. Dat werd toen ook de officiële ingang van de kerk.
In 1777 werd er een nieuwe gebeeldhouwde preekstoel met daarboven een orgel geplaatst. Dit soort frivoliteiten was altijd aanleiding voor heftige discussies in de gemeente. Het orgel kon er alleen komen omdat al in 1664 de meest orthodoxe dopers zich afgesplitst hadden en in De Zon kerkten.

Op de afbeelding links die nieuwe preekstoel en het orgel van 1877

De huidige omvang kreeg de kerk door een verbouwing en vergroting in 1841, nodig omdat in 1801 de laatste Doopsgezinde afsplitsing - de Zonisten - zich weer met de Vlamingen verenigd had. De Vlamingen hadden, na het verdwijnen van de orthodoxe Zonisten in 1664, een actief beleid gevoerd om kleine Doopsgezinde gemeenten te verlokken zich bij hen aan te sluiten. Dat lukte wonderwel, meestal omdat die gemeenten moeite hadden om het hoofd financieel boven water te houden. Zodoende waren de Zonisten de laatste stroming die zich weer met de Lamisten verenigde. De Waterlanders die Bij de Toren waren gebleven, konden nu ook invoegen.

Er wordt nog steeds gekerkt in de Doopsgezinde kerk die nu Singelkerk genoemd wordt. De ingang is nog steeds op Herengracht 431. De rest van de week maakt de UvA gebruik van de locatie en die wordt benaderd door de eeuwenoude gang die in het pand Singel 450 is opgenomen. In 1841 werden de gele waalsteentjes daarin vervangen door marmeren tegels. Alweer zo'n uitspatting van weelderigheid...

De afbeeldingen komen uit de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam, tenzij anders aangegeven.

Dat de socialisten van het eerste uur heel anders waren dan die van de twintigste eeuw, laat staan de huidige, wist je vast wel. De mannetjesputters van de vroege jaren waren bereid zich hardhandig te weren tegen een hardhandig optredende politie. Die schroomde niet om de lange lat op de ruggen te laten neerdalen, de sabels te hanteren of hun pistolen leeg te schieten op de dreigende horde. Vergaderingen van socialisten werden stelselmatig bezocht door grote troepen politieagenten en samen met de aanwezigen werd bewust de inboedel kort en klein geslagen. Zo zou de uitbater het wel uit zijn hoofd laten om zijn zaal nog eens aan socialisten te verhuren. Berucht was de politieoverval op een vergadering in Café Zincken op 23 november 1885. Commissaris Stork, een echte houwdegen, viel met 100 politieagenten binnen om een eind te maken aan de vergadering. Achter de katheder stond Jan Anton Fortuyn een toespraak te houden en zag de ravage voor zijn ogen ontstaan.
De socialisten konden alleen nog terecht in het Volkspark maar daar vatte de politie post bij de smalle uitgang en ramde er op los als de mannen naar buiten kwamen en dachten naar huis te gaan.
Wat je zegt, gezellige boel was dat toen.
Catho Hoogstraten, de vrouw van de secretaris van de smeden-vakvereniging Recht Voor Allen, wist wel raad met de politie en hitste de aanwezige vergadering op zich te weren. "Wanneer u niet voor uw vrouwen en kinderen weet te zorgen zult u als lafaard aangewezen worden!" Voor de aanwezigen was het duidelijk dat de klassenstrijd tegen de onderdrukkende werkgevers met kracht voortgezet diende te worden.
Eén man nam het allemaal iets te letterlijk: Johan Herman Geel, behanger en stoffeerder.

Voordat Domela Nieuwenhuis zijn jaar gevangenisstraf aan moest treden zou hij in het Volkspark een afscheidsrede in het Volkspark houden. Geel vertelde zijn kameraden dat hij voorhad een aanslag te plegen op commissaris Jonas Daniël Stork. Zijn kameraden dachten meer aan de bedreigingen zoals die per post aan de politie gestuurd waren en waarin gewaarschuwd werd dat wanneer Domela Nieuwenhuis veroordeeld werd tot gevangenisstraf, over de ontvanger van de kaart de doodstraf uitgesproken werd. Geel had de vijf gulden, die hij van Recht Voor Allen kreeg om de zaal voor de vergadering te versieren, besteed aan de aanschaf van een revolver en posteerde zich daarmee bij de ingang van het Volkspark. En daar kwam Stork aanlopen, omringd door een grote macht aan voetvolk. Toen Stork ver genoeg genaderd was trad Geel naar voren en riep voordat hij schoot eerst nog een strijdkreet: "Zult gij ons nog langer tarten? Wij staan ook pal!" Aansluitend schoot hij Stork door de hoed... aanslag mislukt. Geel werd overmeesterd en per arrestantenkoets afgevoerd naar bureau Oudebrugsteeg, het moordenaarshol van Stork. Daar werd Geel vakkundig afgetuigd en van een stenen keldertrap geschopt. Advocaat-generaal Jolles, hoofdcommissaris Steenkamp en burgemeester Van Tienhoven bemoeiden er zich mee. De rechter had geen boodschap aan het feit dat alleen de hoed geraakt was en veroordeelde Geel tot acht jaar gevangenisstraf, waarvan hij er zes uitzat. In 1892 kwam Geel vrij en werd aanvankelijk door zijn mede-socialisten gevierd vanwege zijn heldendaad. Dat zwakte snel af en toen hij in 1936 stierf was hij allang vergeten en behaalden de socialisten op democratische wijze veel grotere successen.

Boven: Politie-inval tijdens vergadering van socialisten: 100 man onder leiding van commissaris Stork slaan er op los - Onder: Johan Herman Geel bij zijn vrijlating in 1892

Boven: Twee maal het Volkspark; de ingang via een bruggetje en de afgehuurde vergaderzaal rechts achter.

Maandag 14 november 1921 - De Gemeente verhuurt de gemeenteterreinen achter de Ferdinand Bolstraat aan de Nederlandse Vereniging "De Rijwiel- en Automobiel-Industrie" (RAI) voor het oprichten van een tijdelijk tentoonstellingsgebouw. De hal was in 1922 gereed. U weet hoe dat in Amsterdam gaat met 'tijdelijke' zaken: in 1961 kreeg de RAI zijn definitieve gebouw maar de oude hal bleef tot 1975 staan.

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Vrijdag 18 november 1921 - Ingebruikneming van nieuw vergadergebouw "Harmonie" aan de Rozengracht 207-213.
Bekend werd het gebouw als vestiging van modeatelier Berghaus, waar het gebouw de bijnaam "Het Atelier" aan dankt.

Het bekendst is de Harmonie geworden toen in 1934 een protestvergadering het begin van het Jordaanoproer betekende.
Lees meer...

foto: Funda

Vrijdag 18 november 1921 - De rel rond de Gemeentelijke Bioscoopcommissie gaat nog even door. Tot nieuwe voorzitter wordt mr. dr. J.A. van Thiel (foto) benoemd. Gelijktijdig wordt een commissie van advies ingesteld die de reorganisatie van de filmkeuring moet onderzoeken.

Foto: Wikipedia

Hieronder weer een keuzemenu naar oude afleveringen van het jaar 2020. De keuze 2014 t/m 2020 leidt naar de laatste aflevering van het betreffende jaar, met onderaan een eigen menu voor dat jaar.

Aanmelden voor deze digitale uitgave    -    Afmelden voor deze digitale uitgave