week 19-2015

Fotoquiz

Dit lijkt op een kruising van twee grachten. Welke?

U vindt deze foto niet in de Beeldbank. Het is een bewerkt deel van een vroege stereofoto die al verregaand verbleekt is.

Oplossingen via deze link.

Niemand wist de raadplaat van vorige week thuis te brengen. De foto voor deze week is uit de reservebak en werd ingestuurd door Erwin Meijers.

Oplossing vorige week

Van 1874 tot 1966 stond in de Spinozastraat in Amsterdam het Gesticht voor Ooglijders, later Spinozakliniek genoemd en nog later Spinozaziekenhuis.
De Spinozastraat heette aanvankelijk Andrieszkade, alhoewel die niet precies hetzelfde tracé volgde. De Andrieszkade was aangelegd op het in 1862 geslechte bolwerk Weesp. In het kader van Sarphati's plannen ter verfraaiing van de buurt werd een nieuwe straat voor stadsvilla's gerooid die december 1872 de naam Spinozastraat kreeg. Tot aan de Singelgracht werd een plantsoen aangelegd, waar als enige gebouw aan de even kant van de straat deze kliniek kwam te staan: Spinozastraat 2.

“Na 1850 ontwikkelde de Nederlandse oogheelkunde zich onder leiding van Franciscus Cornelis Donders (1818-1889) tot een zelfstandig specialisme. In Amsterdam gaf de heelkundige Christiaan Bernard Tilanus (1796-1883) het startschot voor het ontstaan van de moderne oogheelkunde. Hij opende in 1853 in zijn chirurgische kliniek in het Binnengasthuis een polikliniek voor ooglijders. In 1862 werd de oogarts Willem Marius Gunning (1834-1912) tot hoofd van deze afdeling benoemd. Hij opende in 1874 de Inrichting voor Ooglijders in de Spinozastraat (Spinozakliniek), die ruim 90 jaar als zelfstandig oogziekenhuis dienst zou doen.”

tekst uit: Geschiedenis van het genezen; trachoom, de gesel van de Amsterdamse jodenbuurt, door R.B.M. Rigter. Meer leest u nog via deze link.

Op de foto links de achterzijde van het ziekenhuis, kort voor de sloop in 1966.

Aan de Spinozastraat kwam nog een ziekenhuis dat we later op deze pagina nog tegenkomen: het Emma Kinderziekenhuis. De ingang was weliswaar aan de Sarphatistraat maar de gebouwen reikten tot de Spinozastraat.

Fotoquiz jaarboek

Verder op deze pagina komt de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen ter sprake. Deze volks-gaarkeuken was één van hun initiatieven.

Waar stond deze volks-gaarkeuken?

Uw oplossing via deze link.

Doe mee en verzamel zoveel mogelijk informatie en afbeeldingen, die betrekking hebben op de quizfoto van deze week. Onze redactie bakt er weer een verhaaltje van.

Oplossing vorige week

De poort van het voormalige Spinhuis, Spinhuissteeg 1, met beeldhouwwerk uit 1607, toegeschreven aan Hendrick de Keyser. Het stelt de tuchtiging voor van twee vrouwen met een gesel. De poort met het jaartal 1645 draagt het opschrift "Om schamele meyskens, maegden en vrouwen ‘t bedelen, leechgaen en doolwech te schuwen, is dit spinhuis hier gesticht".

Het is niet het eerste Spinhuis. Op dezelfde plek werd in 1597 in een deel van het St.Ursulaklooster een voorganger ingericht. Die behuizing brandde in 1643 af waarop het nu nog bestaande gebouw opgetrokken werd.

De eerste met het goede antwoord was Kees Huijser. Uigebreide informatie en afbeeldingen kwamen van zijn zuster Anneke, Dolf van Wijngaarden, K.v.Vlaanderen en Anna Denekamp.

• Hieronder wat fragmenten uit de aflevering van deze week:
• Amsterdam was zijn tijd ver vooruit. In een tijd dat elders voor prostitutie,
  landloperij of bedelarij nog lijfstraffen of verbanning werden uitgesproken, sloot Amsterdam die mensen op in een tuchthuis. Daar werden ze verzorgd, zodat ze niet van honger omkwamen, en moesten ze werk verrichten waardoor ze een vak leerden en ze na vrijlating eventueel in eigen onderhoud konden voorzien.
• Op de ets links het Spinhuis vanuit het zuiden gezien. In de Spinhuissteeg het bewuste poortje. Links de Oudezijds Achterburgwal, rechts ligt de Dwars Spinhuissteeg.

Het stadsbestuur bestond in de 17de
eeuw uit kooplieden, niet uit sociaal
bewogen politici. De financiering van
de tuchthuizen en sociale instellingen
was altijd een probleem en men zag
het liefst dat ze zichzelf zouden bedruipen. Welwillend werden een aantal stedelijke belastingen ter beschikking gesteld, namelijk accijnzen die slijters, tabaksverkopers en drogisten inbrachten. Verder dienden de gevangenen en andere bewoners van de tuchthuizen werk te verrichten waarmee inkomsten konden worden gegenereerd. In het geval van het Spinhuis was dat spinnen voor de lakenindustrie en toen die teloor ging werd er genaaid en gebreid. Een heel bijzondere bron van inkomsten waren de entreegelden, twee stuivers, van burgers die wel eens wilden zien hoe het er toeging in de tuchthuizen. Aapjeskijken, maar dan anders!

Nadat een crimineel was gearresteerd, werd hij naar het Verbeterhuis of naar de gevangenis (boeien) gebracht, afhankelijk van de aard van het vergrijp. Daar bleef diegene tot de rechter uitspraak had gedaan. Na de uitspraak moest de gevangene zijn tijd uitzitten in een van de tuchthuizen. De leiding van de tuchthuizen was in handen van een commensaalhouder, maar de overheid controleerde streng en stelde regenten aan. De gevangenen werden door cipiers bewaakt.
Er heerste strenge tucht in de tehuizen en lijfstraffen en kastijding
waren niet ongewoon.

Het uitgebreide artikel staat voor u klaar, als achttiende aflevering van ons eigen jaarboek Fotoquiz 2015.

Klik deze link om alleen aflevering 18 te lezen.

U kunt ook alle aflevering tot vandaag tegelijk inzien: klik hier (of de omslag links) voor het jaarboek zover als het gevorderd is (>17MB).

Aflevering 18 werd samengesteld uit de informatie, gestuurd door o.a. Anneke Huijser, Dolf van Wijngaarden, K. van Vlaanderen en Anna Denekamp.

Bouwplaats

Gewoon deduceren. Met de bekende gebouwen als houvast kunt u vaststellen wat hier in aanbouw is.

Uw oplossing graag via deze link.

Raadsel

Na het dempen van de Leprozengracht in 1882-1883 werd in de plaats daarvan een plantsoen aangelegd. Er zijn foto's van dat plantsoen alleen en van daarna, dat het Waterlooplein heringericht werd en deels als markt en deels voor het verkeer vrijgegeven werd. Deze foto stond op de Facebook-pagina Amsterdam heden en verleden vol herinneringen en toont in het plantsoen een (nood?)gebouwtje dat ik nog niet eerder tegenkwam. U kunt de foto in hogere resolutie downloaden om meer details te ontdekken.

Weet u waartoe dit gebouwtje diende? Uw antwoord graag via deze link.

Carol vaart weer

Oplossing vorige week:

Arjen Lobach was bliksemsnel met zijn reactie op deze foto. Volgens hem voer Carol door de Singelgracht. Hij deed er zelfs nog de volgende tekst bij:

Het monument "De Gevallen Hoornblazer" in het Eerste Weteringplantsoen in Amsterdam is een herinnering aan de 30 politieke gevangenen die hier op 12 maart 1945 als represaille door de Duitsers zijn gefusilleerd. Op 10 maart 1945 viel de Sicherheitsdienst het pand binnen, waar de centrale post van de illegale Verzetsgroep 2000 aan de Amsterdamse Stadhouderskade was gevestigd. Op 11 maart 1945 drongen enkele verzetsleden het pand binnen, hierbij ontstond een vuurgevecht, waarbij de SS Hauptscharführer Ernst Wehner dodelijk werd getroffen. Als represaille werden door de Duitsers 30 gevangenen uit het Huis van Bewaring naar het Eerste Weteringplantsoen gebracht en met drie salvo’s geëxecuteerd. De Predikant dr. J. Koopman werd, kijkend vanuit zijn huis dodelijk getroffen. De stoffelijke overschotten bleven lange tijd als waarschuwing liggen, voordat ze op een open vrachtwagen werden afgevoerd.

Tekst op het monument luidt:
FUSILLADEPLAATS IN DE 2E WERELDOORLOG
OP 12 MAART 1945 WERDEN HIER 30 POLITIEKE GEVANGENEN
IN EEN REPRESAILLE-AKTIE DOOR DE DUITSE BEZETTER TER DOOD GEBRACHT

Hugo de Vrieslaboratorium

In week 2 van dit jaar kwam in de rubriek '100 jaar geleden' de opening van het Hugo de Vrieslaboratorium voorbij. Daarop kreeg ik een enthousiaste email van Justus Houthuesen: "Dat gebouw ken ik van haver tot gort. Ik heb er namelijk bijna 30 jaar in gewerkt". Hij beloofde daar nog wat foto's en info over te sturen, die u hierbij vindt. Ik laat hem nu zelf aan 't woord:

Vooraanzicht gebouw 90-er jaren vorige eeuw. Nog zonder de later opnieuw geplaatste windwijzer. Bij de verbouwing in 1990 is in de collegezaal in de rechter (west)vleugel een tussenverdieping aangebracht en is de 3e en 4e horizontale rij ramen  aangebracht.  In de linker (oost)vleugel zijn de drie grote ramen van de Praktikumzaal vervangen door kozijnen met kleinere ruiten. Hiertoe is bij elk raam ook een bakstenen middenkolom opgemetseld. Let ook op de voor de originele houten deurpartij geplaatste stalen voorpui. 

Dit is een foto van de centrale hal gezien naar de achterdeur. De foto is van rond 1970. Op de granitovloer zijn rond die tijd vinyltegels aangebracht. De originele gloeilamp armaturen (met lampen van 300 Watt) zijn begin 60-er jaren vervangen door TL-armaturen. De wand langs de trap nog in originele kleuren. Ook de achterdeur heeft nog de originele kleurstelling.

Foto A.C. Ellis-Adam Hugo de Vrieslaboratorium

Links: de kleuraccenten op de pilaren in de centrale hal en hieronder de decoraties op de 'kopse kanten' van de pilaaruitstulpingen.
Deze opnamen  van A.C.Ellis-Adam uit 1972 geven de situatie weer zoals die tot dat moment heeft bestaan.

Gebouw 'de groene plantage'
(na een renovatie van het Hugo de Vrieslaboratorium)

Begane grond vloer met de granitovloer die met de verbouwing in 1990  ontdaan is van de vinyltegels. Links de trap naar de achteruitgang (dubbele deur) en de kelder. In het midden de trap naar de tussenverdieping (= de 1e trap naar de 1e etage). Let op de kleuren van muren en achterdeur!

Foto: www.fundainbusiness.nl

Metamorfose

Maatschappij Arti et Amicitiae (kortweg Arti) is een vereniging van beeldende kunstenaars en kunstliefhebbers en werd in 1839 opgericht. In juli 1840 kocht de vereniging een pand aan het Rokin, links op de tekening. Dat was het pand van de Grand Salon Duport, die naar de Nes verhuisd was. De tekenaar van de prent links, Tetar van Elven, richtte de eerste kunstzaal voor Arti in op de eerste verdieping. In 1854 kocht de vereniging het naastliggende logement Het Wapen van Utrecht op de hoek met het Spui. Architect J.H.Leliman leidde in 1856 een verbouwing, waarbij beide panden een nieuwe voorgevel kregen, die het geheel er als één pand liet uitzien. In de huisnummering van 1876 kregen beide panden het huisnummer 112.

Op deze litho naar een tekening van Willem Hekkink Jr. is de Langebrug vervangen door een vaste brug. Dat gebeurde in 1856-'57 en de werkzaamheden daaraan werden in 1857 nog vastgelegd door Benjamin Turner op zijn foto van de Grimnessesluis.
Het Spui, hier nog water, zou in 1882 gedempt worden.

Na de demping van het Spui volgde in 1933 en 1936 nog die van het Rokin in twee sessies, waarna de Langebrug helemaal kon vervallen. Het beeld veranderde binnen 90 jaar van heel veel water in heel veel asfalt.

Deze week honderd jaar geleden

Woensdag 5 mei 1915 - Het is weer afhamerdag in de Gemeenteraad. Een groot aantal zaken wordt aangenomen maar verreweg de belangrijkste daaronder is het besluit om nieuwe Markthallen te gaan bouwen en een Directeur van het Marktwezen te benoemen. Het is dan weer echt Amsterdams om er 19 jaar over te doen om die Centrale Markthallen aan de Jan van Galenstraat geopend te krijgen. Dat gebeurt eindelijk in 1934. Tot directeur van het Marktwezen te Amsterdam wordt in december 1915 benoemd de heer C.H.Claassen (foto), Rijkstuinbouwleraar en directeur der Rijkstuinbouw-winterschool te Boskoop.

Donderdag 6 mei 1915 - Vandaag wordt het 50-jarig bestaan van het Emma Kinderziekenhuis gevierd. De ansichtkaart links is uit dezelfde tijd.
Het eerste kinderziekenhuis in Europa werd in Parijs geopend in 1802. Het eerste Nederlandse kinderziekenhuis stond in Rotterdam (1863; Sophia KZ) en in 1865 volgde dus Amsterdam.
De stichting van kinderziekenhuizen markeert de omslag in het ziekenhuiswezen, van gasthuis naar modern ziekenhuis. In de steden waar niet aparte kinderziekenhuizen werden geopend kwamen op z'n minst aparte kinderafdelingen in de ziekenhuizen.
Meer over de vroege jaren van het EKZ via deze link.

Maandag 10 mei 1915 - De algemene ledenvergadering van Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen neemt het besluit het pand aan de Nieuwezijds Voorburgwal 212 te verlaten en een nieuw Departementsgebouw neer te zetten. Zo tegen 1920 vindt dit zijn beslag en in 1921 worden alle panden van de Maatschappij aan Nieuwezijds en Spuistraat afgebroken om plaats te maken voor het Postgirokantoor, het zgn. Geldkantoor.

Ik heb gezocht naar het adres van het nieuwe Departementsgebouw maar heb dat niet kunnen vinden. Iemand anders?

Hieronder weer een keuzemenu naar oude afleveringen van het jaar 2015. De keuze '2014' leidt naar aflevering 1 van 2014, met een eigen menu voor dat jaar.

Veel van de historische afbeeldingen van Amsterdam komen uit de collectie van het Stadsarchief Amsterdam

Aanmelden voor deze digitale uitgave    -    Afmelden voor deze digitale uitgave