De snelste met het juiste antwoord op de foto van vorige week was Ria Scharn. De nieuwe opgave komt dan ook van haar. Niet makkelijk, want er staat hier niets meer van overeind. De vraag is:

Waar is dit?

Oplossingen via deze link

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Als u goed had gekeken had u gezien dat zo'n beetje alles klaar staat om afgebroken te worden. Dit is de opmaat naar de ingrijpende herinrichting van de Dam. Een jaartal waar graag 1914 op wordt geplakt wordt maar u kunt zich wel voorstellen dat dit niet in één jaar voor elkaar was. Deze foto zal dus enkele jaren daarvoor gemaakt zijn. We staan in de Nes en kijken de Warmoesstraat in. Dwars daarop de Vijgendam (links) en Damstraat (rechts). Het blok huizen in het midden verdwijnt helemaal en wordt Damplantsoen. Hieronder nog een foto de tegengestelde kant met tapperij De Wildeman hoek Pijlsteeg.

Foto's: Stadsarchief Amsterdam

De herinrichting van de Dam en omgeving wordt besproken in de PDF over de betreffende verkeersdoorbraak.
Klik de omslag om de lezen.

Goede oplossingen kwamen van Ria Scharn, Robert Raat, Otto Meyer, Arjen Lobach, Adrie de Koning, Jos Mol, Mike Man, Hans van Efferen, Berry Feith,

Deze keuzefoto betreft een locatie buiten de Singelgracht.

Een foto uit een grote serie die Paul Graalman voor deze rubriek stuurde. We zien een aantal bedrijven met schoorstenen. Het gaat om het complex met één schoorsteen en een tweede met drie schoostenen. Hij wil het volgende van u weten (en dan gaat het niet om wat er later in kwam omdat het zonde was af te breken):

Wat was de aard van het bedrijf met de enkele schoorsteen?

En dat van het complex rechts daarvan met drie schoorstenen?

Oplossingen graag via deze link

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Goeie ogen moet je hebben... voor deze quiz! Dan ontcijfer je een tekst onder het wapen van Amsterdam: Vondelpark. En dan is de oplossing eenvoudig; dit is de middenbouw van het Vondelparkpaviljoen. Verwarrend is natuurlijk dat het dak er vandaag iets anders uitziet.

Foto´s: Stadsarchief Amsterdam

Goede oplossingen kwamen van Hans van Noort, Arjen Lobach, Ria Scharn, Ton Brosse, Adrie de Koning, Mike Man, Hans Olthof, Robert Raat, Hans van Efferen, Anthony Kolder,

Laat ons meegenieten en stuur hem naar de redactie. Vanaf 2020 moet het onderwerp zich juist buiten de Singelgracht bevinden. Wij verwachten wel een niet alledaags beeld dat ook niet-buurtbewoners wel eens op het netvlies kregen. Graag via deze link en alléén via deze link a.u.b. Blijf sturen!

Nog een oudje. U moet het met het dak doen, deze week.

Waar is dit?

Voor welke horeca-gelegenheid werd dit pand gebouwd?

Laat het ons weten via deze link

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Altijd prijs! Foto's van een nog niet gedempte Nieuwezijds Voorburgwal brengen de deelnemers in verwarring. En anders het gebouw wel... ook al staat het er nog steeds. Het is het op de hoek van Nieuwezijds Voorburgwal en St. Luciënsteeg staande en in 1858 opgetrokken sociëteitsgebouw dat door Jan van Maurik gebouwd werd in opdracht van het genootschap 'Concordia et Libertate'. Het werd in 1900-1901 door Jacot en Oldewelt voor Het Nieuwsblad zeer ingrijpend verbouwd tot het koepelgebouw dat er nu staat. Van het oorspronkelijke pand resteert alleen nog het casco.
Het heeft verschillende kranten gehuisvest. In 1948 is het nog een keer veranderd in opdracht van 'De Volkskrant' tot 'zetterij, gieterij, kantoren en kantine'. Het gebouw is een rijksmonument #518328.

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Goede oplossingen kwamen van Kees Huyser, Arjen Lobach, Ria Scharn, Otto, Meyer, Onno Boers, Harry Snijder, Hans Goedhart, Adrie de Koning, Jos Mol, Ton Brosse, Mike Man, Robert Raat, Hans van Efferen, Anthony Kolder,

Nog een door Dick van der Kroon ingestuurde prentbriefkaart, ook deze weer binnen de Singelgracht dus geen keuze-onderwerp meer. Ook deze is het 'plaatje van de week'.

Welke straat is dit?

Oplossingen graag via deze link

Foto: collectie DvdK

Diverse inzenders ontdekten dat deze kaart ook in de Beeldbank te vinden is. We zijn op het binnenterrein van het Binnengasthuis. Er kwamen verschillende suggesties voor de bestemmingen van het gebouw in de achtergrond maar de meeste stemmen gingen naar de Chirurgische afdeling.

Foto: collectie DvdK

Goede oplossingen kwamen van Arjen Lobach, Anneke Huijser, Ria Scharn, Kees Huyser, Carol de Vries, Maarten Helle, Jos Mol, Adrie de Koning, Onno Boers, Harry Snijder, Ton Brosse, Mike Man, Ton Hupkens, Hans Olthof, Robert Raat, Hans van Efferen, Anthony Kolder,

Het is vorige week niemand gelukt de foto te plaatsen. Wat ons betreft krijgt u weer een herkansing.

Op welk adres vinden wij dit trappenhuis?

Als u een idee heeft waar dit is/was, laat ons het weten via deze link

Foto: Stadsarchief Amsterdam

redactioneel

Na de wekenlange serie (2018) over Samuel Sarphati en wat deze man voor Amsterdam betekend heeft, wilden wij al een tijdje een meer permanente PDF daarvan samenstellen. Dat is nu gebeurd en wij bevelen u het nog eens opnieuw lezen van dit werk van harte aan. En als u er nog niet genoeg van hebt is er ook nog deel 1.7 van de TV-serie De IJzeren Eeuw over Sarphati.
Klik de omslag om te lezen
Klik hier om te kijken

Nu het bijna tot het verleden behoort is 't misschien wel eens interessant om te bekijken welke rol het communiceren per brief in onze stad heeft gespeeld.
Met de rol van Amsterdam als opkomende handelsstad ontstond de behoefte om de post te reguleren. Het begon vanuit het stadhuis met de 'roedragende' boden die mededelingen van officiële aard bezorgden. Naast hen kwam de 'busdragende' bode in gebruik. In 1395 probeert hertog Albrecht van Beieren wat lijn te brengen in het begrip 'bode'. Maar het postverkeer kwam pas echt op dreef toen kooplieden interlokaal en internationaal gingen werken en behoefte kregen om met hun relaties te communiceren. Het stadhuis zag het belang daarvan in en probeerde dat gedurende de 16de eeuw te stroomlijnen en te ontdoen van frauderende elementen. In 1544 werd melding gemaakt van Jan de Vriese die met berichten van kooplieden door het land reist 'met der stede busse'. De man beheerde het 'boode-schap'. Niet lang erna werden meer boden benoemd.

Afb. Roedragende stadsbode met brief (Maarten Helle/Wordpress.com)

De ontluikende beurtvaart was het uitgelezen transportmiddel voor verzending van post. Het duurde de hele 16de eeuw om alle misstanden uit te bannen. Keur op keur werd uitgevaardigd die tarieven probeerden te bepalen en wie wèl en wie niet post mocht aannemen of bezorgen. Om te zorgen dat post niet al te letterlijk tussen wal en schip viel, werd bepaald dat die door schippers niet zelf bezorgd mocht worden maar op een centraal punt afgeleverd diende te worden. Van daar uit werd de post door beëdigde boden verdeeld of afgehaald door de geadresseerde. In 1598 werd het Paalhuis (in 1560 gebouwd) op de Nieuwe Brug aangewezen als dat punt. Daar moesten de schippers toch heen om het 'paalgeld' (havengeld) te betalen en dan kon meteen de post gedropt worden. Binnen werden de binnengekomen stukken geregistreerd door de paalknecht die zich allengs tot postmeester ontwikkelde. De lijsten van binnengekomen stukken werden buiten aan het paalhuis opgehangen zodat een ieder kon zien of er post voor hem was.

Het paalhuis was een uitgelezen plek omdat de kooplieden (bij gebrek aan een beursgebouw) gewoon waren om hun handel naast de Nieuwe Brug tegenover het paalhuis af te wikkelen. Zij kregen daar een dak boven het hoofd maar verder bleef de handel nog eeuwen voor iedereen zichtbaar. Bij heel slecht weer of strenge vorst week men uit naar de Sint Olofskapel.
In 1616 kwamen de eerste brievenbussen aan het paalhuis, één voor elke bestemming. De eerste steden waren Hoorn en Enkhuizen maar er kwamen er steeds meer bij zodat een woud aan bussen ontstond. Het was in die dagen normaal dat de ontvanger aan de bode het porto betaalde. Schippers met die stad als bestemming gingen naar het Paalhuis en 'hun' bus te laten legen. Niets ging voor niets in die dagen. Voor het overhandigen van post betaalde de schipper een stuiver. Hij maakte dus, behalve het transporteren, al vooraf kosten die het porto deden oplopen.

Wat er met niet-opgehaalde stukken gebeurde verhaalt de geschiedenis niet maar het zal zeker een punt geweest zijn want in dat geval werd het porto niet voldaan. De schipper die de post binnenbracht kreeg van de paalknecht zijn deel van de porto als loon. In 1624 werd de eerste beëdigde brievenbesteller benoemd. Hij kreeg zijn loon op een wel heel vreemde manier: niet per af te leveren stuk maar per schip. Willekeurig wat de hoeveelheid stukken was, kreeg hij 18 stuivers. In de loop van de 17de eeuw kwamen er meer bestellers en werd de afhandeling van poststukken voor de bestemmingen Rotterdam, Delft, Den Haag en Leiden verhuisd naar de veerhuis op het Rokin (links).

Behalve postverzending per beurtschip kwam medio 17de eeuw (na de Tachtigjarige en Dertigjarige Oorlog) ook de postkoets in gebruik. Dit was een beweging die vanuit Duitsland naar ons land overwaaide en in het begin ook helemaal in Duitse handen was. Daarmee gepaard gingen de bijbehorende logo's met een posthoorn. In de Nederlanden werd dit systeem wel overgenomen maar bleef steeds in particuliere handen.
In het huis van de postiljon op Haarlem, Prinsengracht 7, vond een R.K. schuilkerk zijn onderkomen waarop schuilkerk en later de officiële kerk in de Haarlemmerstraat de naam d'Posthoorn overnamen.

In plaats van post helemaal op de plaats van bestemming te brengen werden in den lande verschillende distributiepunten ingericht vanwaar de post van schip en koets naar de juiste plaats werd gedirigeerd. Het dichtstbijzijnde punt was Alphen a/d Rijn waar uit vijf richtingen post samenkwam. Dat gebeurde ook met internationale post, bijvoorbeeld in Lingen (Eems-D) voor steden in Noord-Duitsland en Skandinavië en Hellevoetssluis voor Engeland. Gek genoeg bleef Amsterdam hier wèl de regie houden. Amsterdam werd sowieso de drijvende kracht achter postverzending in de Republiek en daarbuiten. (Afb: Noordmolen)

Het tarief voor verzending en bezorgen van brieven schommelde sterk. Medio 17de eeuw werd van de verzender 1½ stuiver porto verlangd en datzelfde van de ontvanger nog een keer. Van de eerste porto kreeg de schipper een halve stuiver en de rest was voor de paalknecht. Die moest echter een flink bedrag ineens aan de postmeester betalen.
In de serie over 17de- en 18de-eeuwse burgemeesters kwam enkele malen de baantjes als postmeester ter sprake. Daar gingen enorme bedragen in om. Als een burgemeester een vriendje of familielid, zelfs wel eens een kleuter zo'n post toeschoof bracht dat zomaar 10, 20 of 30 duizend gulden per jaar op. Enige kennis van zaken was zelden of nooit aanwezig en het werkelijke werk werd door knechten verricht. In 1747 was dat afgelopen, toen Amsterdam de totale postafhandeling aan stadhouder Willen IV overdroeg die het in 1748 bij de Staten van Holland onderbracht. Amsterdam bleef wel het episch centrum van de afhandeling en zou dat nog heel lang blijven.

Afb: Postmeester Roelof Meulenaer door Ferdinand Bol - 1650;
bron: Rijksmuseum

Volgende week: stempels, postzegels, brievenbus, posttrein, hoofdpostkantoor, enzovoort.

Alle afbeeldingen bij dit item komen uit de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam, tenzij anders vermeld

Daan moest zonder opa deze keer. Opa was een verwoed biljarter en deze woensdag was er een bijeenkomst plus prijsuitreiking waarbij Opa niet weg kon blijven. Daan zou alleen kunnen gaan, maar hij vond gezelschap wel leuk en daarom vroeg hij dinsdag op school of Jelle mee wilde. Die wilde altijd wel mee omdat hij allerlei speelmomenten met Daan cool vond en zo’n beetje door de stad toeren en kijken en kiekjes maken, leek hem ook wel wat. En geld mee voor ijs of patat!

Hij moest het wel aan zijn moeder vragen; die gaf gelukkig toestemming als ze maar wel goed op het verkeer zouden letten en uiterlijk om vijf uur weer thuis zouden zijn.
‘Mijn fototoestel is vorige maand in het bad gevallen, ‘zei Jelle, ‘dus ik kan zelf geen foto’s maken, sorry.’ ‘Je mag de mijne wel lenen, dan maken we om beurten een fotootje!’
Her en der schoten ze een plaatje en noteerden een en ander in Daan’s boekje.
Ze genoten van het mooie weer en besloten alvast een patatje oorlog te scoren op de Westermarkt bij de friteskraam van Wil Graanstra. Ze stonden allebei van de patat te eten toen Jelle ineens uitriep:
‘Hee..., meester Roel.’
Daar liep meester Roel met een drietal mensen; meester Roel zei vrolijk gedag tegen Daan en Roel. ‘Wat doen jullie jongens?’ ‘We maken foto’s van beelden en versieringen, mees.’ ‘En U?’ ‘Ik ga met een paar mensen de Westertoren bekijken e.d.’
Meester Roel liep naar de ingang van de kerk en de jongens besloten de maaltijd te beëindigen met een lekker cola-ijsje. Ineens geroep.

Daar kwam meester Roel weer aanzetten. ‘Luister jongens, ik zou de toren beklimmen met een groepje mensen en boven de klokken bezichtigen onder leiding van meneer Zwart, maar er zouden ook nog twee jongens meegaan, maar die belden net af..., dusse..., als jullie zin hebben. Kun je van bovenaf foto’s maken en de beroemde klokken bekijken en beluisteren.’ 
Nou dat was niet aan dovemansoren gezegd. Jelle en Daan liepen mee naar de ingang waar naast de balie een deur zat naar de klokkentoren en daar stond een vriendelijke meneer die zich voorstelde als Boudewijn Zwart, klokkenmepper zoals hij zei. Het was een hele klim, een tree of driehonderd dacht Jelle. Boven vertelde meneer Zwart wat over de toren en hoe een beiaard werkt en toen speelde hij ‘Aan de Amsterdamse Grachten’ op zijn beiaard en mocht iedereen die dat wilde een toonladdertje of Vader Jacob spelen. Sommigen mochten het laddertje naar de klokkenstoel op maar je moest wel je handen op je oren houden, want het geluid was erg, érg hard!!! Vanuit de beiaardiersruimte kon je door het zgn. ‘koekoeksgat’ (lichtvenster in donkere gebouwdelen) de Jordaan fotograferen en dat deed Jelle!
Ze namen aan het eind hartelijk afscheid van de beiaardier en meester Roel en zijn kennissen. Meneer Zwart zwaaide naar ze vanuit de toren. Ze maakten nog een paar foto’s en toen was het al weer laat. Snel naar huis. Bij het huis van Daan aangekomen, zag Daan tot zijn schrik dat zijn boekje zoek was en dat er weliswaar verschillende foto’s waren genomen, maar dat ze nu dus niet wisten op welke plek dat was. Een raadplaat kon op zich wel..., maar dan moesten de lezers maar helpen. Hoe gaat dit aflopen?

Daan weet niet meer waar hij deze foto van een gevelsteen maakte. Hij is z'n boekje kwijt!

Weet u op welk adres zich deze steen bevindt?

Laat het ons weten via deze link

Oplossing raadplaat week 13:

De Aardige Amsterdammer, ook wel De Helpende Hand, Droogbak 1A
Scheppers: Laszlo Gèleng en Klaas Hartzema

Goede oplossingen (over locatie én kunstenaars) kwamen van Anneke Huijser, Hans Olthof, Ton Brosse en Mike Man.

Goede oplossingen (met alleen de locatie) kwamen van Jos Mol en Carol de Vries.

Lees hier meer over het werk van de Regenboog Groep

Lees hier meer over de ontvreemding van het beeld.

"Nog steeds enkele, heel enkele, in de stadomgeving volkomen gedenatureerde overblijfselen houden de herinnering er aan levendig [zoom van groene oasen rond de stad red.]. Door de speling van het één of andere toeval zijn ze tot dusverre den dans ontsprongen. We denken aan den mooien tuin van Schinkelhaven, aan wat er nog gebleven is van de buitens der patriciërs in de zeventiende eeuw in de Watergraafsmeer, aan de plantsoenen bij de Raampoort en de Willemspoort. Maar vooral omdat het wel het meest karakteristieke overblijfsel uit dien tijd is, aan het oude Polderhuis met zijn miniatuurstukje bosch van een groepje oude boomen, dat aan de Stadhouderskade naast het Rijksmuseum door toedoen van ik weet niet welken beschermengel het bestaan tot dusverre heeft weten te rekken".

Zo lyrisch schreef een krant twintig jaar later, toen dit Polderhuis aangezegd was dat het moest verdwijnen. Amoveren noemen instanties dat. Wegwezen met die ouwe meuk! Die aanzegging was al jaren geleden in de bus gevallen maar nu ging het toch echt gebeuren. De Boerenwetering was op stadspeil gebracht en moest aangesloten worden op de Singelgracht. Het Polderhuis stond precies in het tracé...

Briefkaarten: collectie DvdK

In deze PW kaart van 1900 staat de te maken situatie rond het Polderhuis en de overhaal al ingetekend (stippellijnen). Daar overheen hebben wij de watermassa's van de poldersloten, waaronder de Mennonietensloot, ingetekend zoals die kort voor het bouwrijp maken van dit buitengebied nog aanwezig was. De Mennonietensloot liep door tot de achtergevel van het Stedelijk museum en week in eerste instantie voor de bouw van het Rijksmuseum.
Lees de PDF voor het wel en wee van de molens aan het Mennonietenpad.

Kaart: Stadsarchief Amsterdam

Onder het motto "Amsterdam liep behoorlijk achter in de negentiende eeuw" maakte Parool TV m.m.v. Erik Schmitz van het Stadsarchief een filmpje over de wat afgetrapte toestand waarin de stad 150 jaar geleden verkeerde. Met geen woord wordt er gerept over de oorzaken van dit armoedig voorkomen. Wel wordt er door beeld-in-beeld vergelijkingen de loftrompet gestoken over hoe geweldig het er vandaag uitziet (sic!).

Klik de afbeelding links om te bekijken

Van oorsprong een inventarisatie door Minne Dijkstra en nu in afleveringen hier; waar nodig geactualiseerd.

1736 - Gasthuis

Oudezijds Achterburgwal 233

Historie
Aan het Oude Mannen- en Vrouwenhuis grensde vroeger het Sint Pietersgasthuis waarvan dit de poort was.
Het complex is in 1913 vervangen door het gebouwencomplex van het Binnengasthuis. De Gasthuispoort is een poort van bak- en natuursteen, waarboven een monumentale beeldengroep rust. In het midden van de groep prijkt het wapen van Amsterdam met de keizerskroon. Hier ontbreken de gangbare leeuwen, maar wordt het wapen geflankeerd door een half liggende en zich kennelijk ziek voelende oude man en een oude vrouw. Onder het wapen staat vermeld: Gast-Huys. Het beeldhouwwerk is in 1736 door Jan van Logteren gemaakt.
Toen de poort nog toegang gaf tot het Gasthuis, stond deze altijd open. De poort gaf niet alleen toegang tot het Gasthuis, maar ook tot de zogenaamde Bayerd, waar behoeftigen uiterlijk drie aaneengesloten nachten geherbergd werden. Tegenwoordig is de poort vrijwel altijd dicht.

Toestand
Slecht, maar naar verluidt zal de restauratie niet lang meer op zich laten wachten.

Eigenaar
Universiteit van Amsterdam.

Huidige toestand
Bij de poort van het Spinhuis konden wij al berichten dat in 2011 dat poortje gerestaureerd was. Dat werd als één project met deze gasthuispoort gedaan. Het natuursteen van het beeldhouwwerk is geschilderd in overleg met deskundigen. Opvallend is dat beide consoles in de deurhoeken niet meegenomen zijn. Intussen, stand 2019, is het off-white van het schilderwerk weer bezoedeld door groene alg-aanslag maar dit keer zeker eenvoudiger schoon te maken dan destijds het natuursteen.

Foto: © Arthur/Flickr

1746 - Swigtershofje

Amstel 88 – 98

Historie
De poort naar een katholiek hofje gesticht in 1744-46 als Sint Jans Oude Vrouwen Swigters Familien Hofje. Het poortje, door de beeldhouwer Pieter Pantel in 1746 gemaakt, is bijzonder. Boven de poort staat:
Beatus Quintelligit Super Egenum & Pauperem; in die mala, liberabit eum, Dominus, Psalm XLVI,  Dat wil zeggen: “Gelukkig hij die acht geeft op de arme en ellendige; ten dage des onheils zal de Here hem redden”. Wat overigens niet in psalm 46 staat maar in psalm 41 vs 2.
Vroeger met 18 huisjes die 36 vrouwen konden huisvesten. Voorrang moest daarbij worden gegeven aan de familie van Isaak Swigters en zijn zwager Joannes Loots. Tot 1975 in beheer bij het R.C.O.A.K., daarna bij een stichting voor begeleid wonen. In de boog 2 hoornen des overvloeds, links met fruit, rechts met bloemen. Voorts 2 handen, de bovenste met geldstukken. De naam van de maker van het poortje is aan de achterkant aangebracht: Pr. Pantel 1746 fecit.
In het hofje bevindt zich aan de zuidzijde, grenzend aan de Balk in't Oogsteeg, een zeer kleine kapel van 1751 met galerijtjes, een verbouwd huisje dat daarvoor aan de Balk in't Oogsteeg was gelegen, nu in gebruik als atelier.

Toestand
Redelijk

Eigenaar
Niet vastgesteld

Huidige toestand
Lijkt iets verbeterd; de pilasters zijn ooit opnieuw geschilderd maar inmiddels weer beschadigd (fietsen?)

Heeft u er al aan gedacht? Via dit formulier kunt u spuien wat u van het werken met de nieuwe Beeldbank vindt.

Klik hier om te beginnen.

Maandag 19 april 1920 - Huldiging van de 70-jarige Theo Mann-Bouwmeester. Ingezonden brieven in de dagbladen laten klachten horen over het uitblijven van een grootse huldiging. Op de zaterdag voorafgaand was zij met een koets opgehaald en naar het verenigingslokaal van de NTKV in de Falckstraat gebracht. Daar kreeg zij een huldiging door collega's in het bijzijn van broer Louis en nichtje Lily.

Van groots vieren zoals in 1917 bij haar 50-jarig toneeljubileum kon geen sprake zijn. Al maanden voerde Doortje Bouwmeester, alias Theodora Frenkel, alias Theo Mann-Bouwmeester oorlog omtrent haar pensioen tegen de Kon. Ver. het Nederlands Toneel. Toen begin januari de toneelstaking uitbrak voegde zij zich uit nijd bij de stakers en weigerde als Badeloch op te treden in de Gijsbreght.

Op 21 april 1921 zou Theo Mann-Bouwmeester boos het Nederlands Toneel verlaten en verder als free-lancer optreden, o.a. bij het gezelschap van Cor Ruijsch en in een aantal films onder regie van haar zoon Theo Frenkel. Pensioen zou ze van het Nederlands Toneel nooit krijgen, ondanks toezeggingen.

Portret door Theo Frenkel van zijn moeder als Badeloch. Collectie Ned. Theater Instituut

Hieronder weer een keuzemenu naar oude afleveringen van het jaar 2020. De keuze 2014 t/m 2019 leidt naar de laatste aflevering van het betreffende jaar, met onderaan een eigen menu voor dat jaar.

Aanmelden voor deze digitale uitgave    -    Afmelden voor deze digitale uitgave