igenlijk heeft er altijd een wat moeizame relatie bestaan tussen de Oranjes en het regentenpatriciaat, vooral dat van de Staten van Holland en dan vooral dat van Amsterdam.
Soms liep het flink uit de hand en twee voorbeelden daarvan heb ik hier uitgediept. Het liep hier extreem uit de hand omdat ze eindigden in de dood van Oranjes opponenten, namelijk Oldenbarnevelt en Johan de Witt.
Het wrange is dat beide slachtoffers in hun hoedanigheid van landsadvocaat of - zoals dat later ging heten - raadspensionaris de spreekbuis waren van de regerende regenten in de Staten van Holland. Maar Holland, hoe belangrijk ook,  had het in de Staten-Generaal niet alleen voor het zeggen. Steeds moest het Hollandse belang slim gepromoot worden en dat lukte deze twee wonderwel. Beiden waren kundige redenaars en slimme politici die daardoor extra macht aan zich konden trekken en het icoon werden van de landsregering, ver boven hun werkelijke positie verheven.

Controverse Oldenbarneveldt vs. Maurits

ranje en de Republiek
Zowel in onze dagen als ten tijde van de Republiek der Vereenigde Nederlanden hadden weinigen een juist beeld van de positie van de Oranjes in die kersverse Republiek. Die positie was ook nog voortdurend in ontwikkeling en zij zelf deden hun uiterste best er een voor zichzelf zo aangenaam mogelijke vorm aan te geven. Hoe kwam de Republiek onder leiding van een Duitse adellijke familie?
Toen de Gouden Eeuw vorderde en de Oranjes er een prachtvolle hofhouding op na konden houden straalde daar ook iets koninklijks van af en buitenstaanders waren ervan overtuigd dat zij hier te maken hadden met de monarchen van de Nederlanden. Niets was minder waar! De Oranjes waren tot de vlucht van Willem V in 1795 in dienst van de diverse Provinciale Staten in de functie van Stadhouder. De 7 provincies kozen traditiegetrouw voor de Oranje-erfgenaam of een familielid uit het Nassause huis. Daardoor leek het of het stadhouderschap erfelijk geworden was maar de stadhouderloze tijdperken tijdens het bestaan van de Republiek bewijzen anders.

Steun van buitenlandse mogendheden?
Men zocht gedurende de eerste jaren van de Opstand politieke steun bij de traditionele vijanden van de Habsburgers, Frankrijk en Engeland. Eerst werd geprobeerd Hendrik III van Frankrijk te strikken door hem de soevereiniteit aan te bieden. Die bedankte voor de eer waarna men zijn broer Anjou polste die toestemde (1581). Vooral Willem van Oranje was voorstander van Franse invloed, veel regenten meer voor Engelse. Anjou was echter niet opgewassen tegen Parma en om nog wat van zijn aanzien te redden pleegde hij een aanslag op Antwerpen die mislukte. Daarmee was de rol van Anjou uitgespeeld en werd de blik op Engeland gericht, voornamelijk door het wegvallen van Willem in 1584. Elisabeth I stuurde Leicester met een legertje van 5000 man naar de Nederlanden. Onder Engels bestuur lukte het ook niet beter met de strijd tegen Spanje. Tot overmaat van ramp verkwanselde Leicester grote delen van de oostelijke en zuidelijke gewesten door gekonkel met de Spanjaarden. Ook Leicester bleek niet te handhaven en besloot de Staten-Generaal de uitvoerende macht naar zichzelf te trekken en Leicester terug te laten roepen door Elisabeth I (zie afbeelding).

De Vereenigde Republiek der Nederlanden
Een niet onbelangrijk deel van de weerstand tegen de Habsburgers was de vorming van een centraal bestuur in Brussel voor het hele grondgebied. Dit zou ten kosten gaan van de privileges van de vroeger zelfstandige provincies en te sterk onder invloed komen van Philips II en het marionettenbestuur in Brussel. De plaatselijke adel zag alleen nadelen in deze gang van zake en gesteund door de kooplieden en de protestantse kerk probeerde men dit te voorkomen.
De opstandelingen vormden een eigen regering, instanties als Raad van State en Staten-Generaal heetten nog wel hetzelfde maar waren bezet door Nederlanders. De hier achtergebleven adel en de burgerregenten namen de dagelijkse leiding op zich; in de provincies Holland en Zeeland waren dat voornamelijk burgers.
Tijdens de Opstand dreigde hetzelfde probleem te ontstaan, nu door een dominante positie van het gewest Holland dat meer dan de helft van de kosten voor het leger opbracht en in ruil daarvoor meende aanspraak te kunnen maken op een hoofdrol in de dagelijkse leiding.
Om de privileges veilig te stellen werd de Unie van Utrecht (afbeelding) geschapen. Deze overeenkomst omschreef een statenbond en heeft tot 1795 als een fundamentele grondwet gefungeerd.

De rol van de Staten-Generaal in het landsbestuur
Voor de Opstand reeds riep de landsheer vertegenwoordigers van de diverse gewesten bijeen tot een gemeenschappelijke vergadering, de Staten-Generaal, om zaken te behandelen die deze gewesten allen aangingen. Tijdens de Opstand bestond de Staten-Generaal uit afgevaardigden van alle deelnemende gewesten, uitgezonderd Drenthe. De afgevaardigden handelden met een mandaat van hun gewest en mochten dus niet eigenmachtig optreden. De Staten-Generaal organiseerde de verdediging, de legering en betaling van het staande leger en gaf octrooien uit aan bijvoorbeeld de Oost- en West-Indische Compagnie (VOC). Om deze taken te kunnen uitvoeren brachten de gewesten fondsen in waaruit een en ander bekostigd werd.
Een en ander werd geregeld in de Unie van Utrecht, die na langdurige en moeilijke onderhandelingen op 23 januari 1579 tot stand kwam.
De leiding kwam in handen van Paulus Buys (Leiden), Reynier Cant (Amsterdam), Karel Roorda (Friesland), Floris Thin (Utrecht) en Leoninus (Gelre). Het dagelijks bestuur kwam in handen van het College der nadere Unie. Na het aftreden van Buys in 1586 werd diens plaats ingenomen door Oldenbarnevelt.

De rol van Maurits in het landsbestuur
Toch had het niet veel gescheeld of er was helemaal geen Oranje meer benoemd na de moord op Willem. Maurits was met zijn 17 jaren nauwelijks een serieuze keus, maar het gelijk bleek toch aan Oldenbarnevelts kant toen Maurits zich ontpopte als een kundig militair. Samen met vroegere makkers als Hohenlohe en zijn neef Willem Lodewijk vormde hij het leger om tot een effectieve vechtmachine. Allereerst door goede betaling en vervolgens door toepassing van moderne techniek en oude romeinse krijgskunst.
Toch moet vastgesteld worden dat er alleen succes te boeken viel als de Spaanse troepen slecht georganiseerd waren, slecht betaald werden of anderszins ongemotiveerd bleken. Zodra krachtige leiders als Parma en later Spinola aan het hoofd stonden werden de Nederlandse troepen terug geworpen. Een fraai voorbeeld daarvan is de slag bij Nieuwpoort in 1600. Kundig uitgebuit door de propagandamachine van Oldenbarnevelt maar als overwinning nauwelijks iets waard.
De veldtocht ging van start als strafexpeditie tegen de Duinkerker kapers en in tweede instantie om het vernietigen van Spaanse fortificaties aan de Schelde in Zeeuws-Vlaanderen of tenminste het vernietigen van de Spaanse vloot aldaar. Beide opdrachten werden niet uitgevoerd, het verslagen Spaanse leger werd niet achtervolgd en vernietigd en dat de gevangen genomen Spaanse generaal tegen enkele honderden gevangen genomen Nederlanders geruild werd was uiteindelijk te danken aan de onderhandelingen van Oldenbarnevelt.

De rol van Oldenbarnevelt in het landsbestuur
Groot was de rol van de geslepen pensionaris van het gewest Holland, Johan van Oldenbarnevelt. Deze was door Willem van Oranje in 1572 naar voren gehaald wegens zijn rol in de vorming van plaatsvervangende regeringen in steden die overliepen naar Oranje, zoals Leiden, Delft en Rotterdam. Oldenbarnevelt deed dit trouwens meer uit angst voor de regeringen die de Geuzen (vechtadel zoals Lumey) anders gevormd zouden hebben dan uit patriottisme. In 1586 werd hij bevorderd tot landsadvocaat en als plaatsvervanger van de aftredende Buys benoemd tot vertegenwoordiger voor Holland in de dagelijkse leiding van de Unie.
Oldenbarnevelt ontpopte zich als een meer dan kundig onderhandelaar en werd een krachtige motor bij de organisatie van de strijd en vooral van het organiseren van het nodige geld daarvoor. Hij was het die door sluw intrigeren Leicester wist weg te werken zonder Elisabeth tegen de haren te strijken, hij was het ook die voorstelde en uiteindelijk voor elkaar kreeg dat de zoon van Willem van Oranje aangezocht werd Kapitein-Generaal te worden van de troepen en uiteindelijk ook stadhouder. Hij onderhield uitstekende kontakten met buitenlandse hoven en kweekte enorm veel goodwill voor de jonge Republiek, iets dat - omringd door vorstendommen - zeker niet vanzelfsprekend was.
De grootste verdienste van Oldenbarnevelt was dat gedurende de Opstand de neuzen dezelfde kant op bleven wijzen. Gezegd moet worden dat door het eigenzinnig optreden van Oldenbarnevelt de rol van de Staten-Generaal sterk van karakter veranderde gedurende de eerste decennia van de Opstand. Dit ging net zo lang goed als de strijde duurde. Tijdens het Twaalfjarig Bestand werd hij daarop afgerekend....

De rol van de immigranten
In het 3e kwart van de 16e eeuw waren de protestantse vluchtelingen uit de zuidelijke Nederlanden eerst uitgeweken naar Duitsland en Engeland. Toen de weerstand tegen de Spanjaarden succes begon te hebben kwamen zij massaal naar de Republiek. Het waren niet de minste die hun toevlucht hier zochten. Behalve veel academici, hoog geschoolden en kundige ambachtslieden verhuisde ook een groot aantal Vlaamse kooplieden inclusief hun niet onaanzienlijke kapitalen en zakenrelaties naar de Republiek. De groeiende welvaart hier trok niet alleen veel immigranten aan, zij werd er ook flink door gestimuleerd.
In totaal schat men de immigratie op 150.000 zielen waarvan de meesten (±85%) naar de rijke kustprovincies trokken. De bevolking van Leiden verdrievoudigde tussen 1581 en 1621, die van Amsterdam steeg van 30.000 in 1585 tot 104.000 in 1622, waarvan 25.000 immigranten.
De immigratie van arme sloebers ondervond wel veel weerstand maar de jongen en fanatieke calvinistische kerk - overigens ook gedomineerd door immigranten - forceerde algehele toegang tot de Republiek, rijk of arm.
De bloei die het onderwijs in de Republiek na 1572 doormaakte was voor 100% te danken aan de immigranten. Vooral het hoger onderwijs was geheel in handen van Vlamingen.
Dit alles maakte dat, ondanks het feit dat zij politiek vooralsnog weinig invloed kregen, de immigranten via de kansel, de handel (belastingen) en het onderwijs toch grote druk konden uitoefenen op de dagelijkse gang van zaken.

Afbeelding: de Vlaming Willem Usselincx die betrokken was bij de drooglegging van de Beemster en oprichting West-Indische Compagnie.

De rol van adel en regenten
Doordat de hogere adel - met uitzondering van Oranje-Nassau - de Opstand meed en zich in de buurt van de landvoogd in Brussel ophield ontstond een gebrek aan beschikbare krachten voor de bestuurlijke posten in de provinciale Staten. De lagere adel bleef vertegenwoordigd maar de overige plaatsen werden gevuld door het rijke regentenpatriciaat.
Economisch was de lagere adel van oudsher afhankelijk van de door de stadhouder/opperbevelhebber te vergeven functies en dat waren vooral militaire en dat bleef ook tijdens de Republiek zo.
De regenten kregen vooral in de steden nagenoeg alle economische macht in handen. In het door de weggevallen adel ontstane machtsvacuüm grepen zij daar ook alle politieke macht en wijdden zich, al rentenierend, aan bestuurlijke taken. Daarbij verloren zij hun zakelijke belangen nooit uit het oog!
De meesten van hen waren "libertijns", gematigd in de leer en wars van overmatige bemoeizucht van staat en kerk in handel en wandel.
Zij hadden vooral in de kustprovincies grote moeite met de fanatieke calvinisten die fel te keer ging tegen de slappe houding jegens de katholieken.
De regenten oefenden invloed uit op het dagelijks bestuur van zowel de eigen Staten als in de Staten-Generaal. Daarbij werd voor Holland, de machtigste provincie, Oldenbarnevelt hun spreekbuis.

Afbeelding: Afzwering van koning Philips II

Successen voor Maurits
1590 - De inname van Breda. Als tweede front om de druk op de noordelijke provincies te verlichten werd besloten Breda aan te vallen. Turfschippers hadden bij de Staten een plan ingediend om met een turfschip troepen in de stad te smokkelen, Maurits mocht het uitvoeren. Het Spaanse garnizoen in Breda bestond uit Italianen, die voor precies 70 republikeinse manschappen op de vlucht sloegen. Maurits toonde zich direct een uitstekend zakenman en liet de plundering van de stad met 100.000 gulden afkopen.
Een tweede front door een aanval op Antwerpen werd door Holland verworpen. Stel je voor dat de aanval lukte en Antwerpen weer vrij werd. Dat zou het einde betekenen van de welvaart in Holland!
1592 - Maurits belegert en verovert Coevorden tegen de wil van de Staten-Generaal. Die zag hem liever voor Geertruidenberg (het pistool op de borst van de Republiek) maar Maurits weigerde resoluut en hielp eerst neef Willem Lodewijk in het noorden. In 1593 nam hij dan alsnog Geertruidenberg in.
1597 - Maurits bracht de Spanjaarden een verpletterende nederlaag toe bij Turnhout. Hij vergat daar munt uit te slaan en de Spaanse troepenmacht te vernietigen.
1600 - De slag bij Nieuwpoort waarover hierboven eerder werd bericht.
Dat de Staten-Generaal niet altijd ingenomen was met het handelen (vaak juist niet-handelen) van de Kapitein-Generaal mocht Oldenbarnevelt hem gaan vertellen. Die gebruikte wat machtsmiddelen zoals het ophouden van de benodigde gelden voor de oorlogvoering om zijn zin te krijgen. Begrijpelijk dat mentor en pupil met de jaren tot opponenten werden....

Afbeelding: Slag bij Nieuwpoort

Successen voor Oldenbarnevelt
1596 - Het Drievoudig Verbond tussen Engeland, Frankrijk en de Republiek is de grootste triomf voor Oldenbarnevelt. Eindelijk erkenning voor de Republiek omdat ze voor het eerst als zelfstandige mogendheid geaccepteerd werd.
Oldenbarnevelt ontpopte zich als een meesterlijk diplomaat en wist de belangen van de Republiek veilig te stellen zonder al te veel concessies te hoeven doen. Helaas wierp dit verbond weinig vruchten af.
Van het grootste belang is echter zijn inspanning om de strijd voort te zetten, het kapitaal daarvoor bijeen te brengen ondanks grote tegenstellingen tussen de diverse provincies. Hij liet de provinciale soevereiniteit intact in alle zaken waar centralisatie niet dringend gewenst was, geheel in overeenstemming met de Unie van Utrecht. Verder maakte hij zich sterk voor een rechtvaardige handhaving van het "quotenstelsel" (de financiële bijdrage in de legerlasten naar vermogen van de provincies).
Na de dood van Elisabeth I van Engeland in 1603 kwam Jacobus I op de troon. Hij sloot in 1604 onverwacht vrede met Spanje wat voor de nodige beroering in de Republiek zorgde. Oldenbarnevelt ging onmiddellijk naar Engeland om de afspraken in het Verbond opnieuw bevestigd te krijgen. Dat lukte hem wel maar van enige steun van Engeland is geen sprake meer. Omdat ook van Frankrijk weinig te vernemen viel kwam de Republiek alleen te staan in zijn strijd.
Gelukkig was ook Spanje oorlogsmoe en in 1606 begonnen onderhandelingen om tot een bestand te komen. Drie slopende jaren besteedde Oldenbarnevelt aan de besprekingen die hij in 1609 afrondde met het Twaalfjarige Bestand.

De rol van de godsdiensttwisten
De Reformatie voltrok zich, sinds de successen van de Geuzen in 1572, steeds volgens een vast schema. Wanneer een stad zich aan de zijde van de Prins schaarde werd met behulp van een kleine fanatieke groep calvinisten de vrije uitoefening van de gereformeerde eredienst afgedwongen. Men liet zich een kerk of kapel toewijzen maar binnen een jaar waren dan de rooms-katholieke erediensten verboden, kerken, kloosters en kerkbezittingen in beslag genomen en katholieken uit het stadsbestuur verwijderd. Vooral bij de strengcalvinistische immigranten uit de zuidelijke Nederlanden leefden sterke haatgevoelens. De Reformatie verliep in de Nederlanden heel anders dan in andere Noord-Europese landen als Duitsland, Engeland en Scandinavië. Daar dicteerde de landsheer de overgang naar het protestantisme en kende men geen vervolgingen. In de Nederlanden deden diverse groeperingen om diverse redenen met succes een greep naar de macht. De nieuwe politieke machthebbers, de regenten, waren tot grote teleurstelling van de calvinisten niet bereid tot de instelling van een (protestantse) staatskerk maar stonden absolute geloofsvrijheid voor. We zien dan ook gedurende het bestaan van de Republiek de kerk ageren tegen hoge en lage overheden die in hun ogen te laks waren met het vervolgen van katholieken. In een poging om hen in de hand te houden gingen de diverse Staten gedeeltelijk in op hun eisen en alleen als dat tegen het landsbelang indruiste werd hun dwingelandij genegeerd.
De calvinisten maakten zo nodig handig gebruik van hun mogelijkheden overheden te dwingen hun eisen in te willigen. Zo ook toen er een controverse ontstond tussen de Staten van Holland en die van Zeeland en tussen Holland en Maurits. Door handig te manipuleren dreven zij waar nodig een wig en zo kon het gebeuren dat een losbol en hoerenloper als Maurits de volle steun en sympathie kreeg van de strengcalvinisten in zijn strijd om de politieke macht in de Republiek, alleen en al om de libertijnse regenten en hun spreekbuis Oldenbarnevelt te dwarsbomen.
Ook binnen de protestantse kerk ontstond die tweedeling tussen fanatieke calvinisten (preciezen) en de gematigde lijn die de sympathie van de regenten genoot (rekkelijken). Ook hier verloor de laatste groep invloed door het ronduit agressieve gedrag van de eersten en het inroepen van Maurits' steun.
De volgende brandhaard ontstond op de universiteiten, vooral die van Leiden. Gomarus en de gematigde Arminius vlogen elkaar in de haren en beiden verdeelden de universiteit in twee kampen. En ook hier verloren de gematigden de strijd uiteindelijk.

Afbeeldingen: boven Dortse Synode, onder spotprent op het sneuvelen van de Oldenbarnevelt-factie.

Op de rand van burgeroorlog
Tijdens de betrekkelijke rust van het Twaalfjarige Bestand die de Republiek de kans zou moeten bieden de verworven positie te consolideren ontstond een onwerkbare situatie door het ageren van calvinisten tegen hun ondergeschikte rol in het landsbestuur enerzijds en de strijd om de politieke macht tussen Oranje-Nassau en burger-regenten in de Staten van Holland. Verder kwam Holland onder vuur te liggen van de overige gewesten die zonder de noodzaak van het Hollandse kapitaal voor de oorlogvoering hun positie in de Republiek bijgesteld wilden zien.
Zoals altijd werden er zondebokken gezocht om "het kwaad" een gezicht te geven en dat werd dus Oldenbarnevelt, het gezicht van de Staten van Holland.
Als Oldenbarnevelt niet ook binnen de Staten van Holland vijanden had gehad had men dit alles nog wel in de hand kunnen houden maar nu was er geen houden aan. Door zich slim los te weken van hun pensionaris redden de regenten hun eigen vege lijf en offerden zij Oldenbarnevelt om de rust weer te laten keren.
Oldenbarnevelt, in de hoop met tegenactie het tij te keren, probeerde het gezag van de stadhouder te breken door eigen troepen (waardgelders) te huren wat alleen maar olie op het vuur betekende.
Maurits wilde de gok nemen om Oldenbarnevelt en zijn medestanders te laten arresteren, overigens na overleg met de Staten-Generaal (28-08-1618). Getrouwen van Oldenbarnevelt lichtten hem in over deze besprekingen maar hij weigerde te vluchten. Op de 29e werd hij inderdaad gearresteerd en in een isoleercel opgesloten.
In de Staten van Holland maakte het bericht een verpletterende indruk. Dit soort ingrijpen was altijd voor onmogelijk gehouden. De Staten-Generaal had immers geen eigen territorium en zelfs geen eigen gevangenis. Toch gebeurde het onvoorstelbare en niemand was bij machte of van zins het ongedaan te maken.
Na een maandenlang proces werd hij ter dood veroordeeld en was het wachten op een gratieverzoek van Oldenbarnevelt zelf, de ultieme triomf van Maurits over zijn opponent. Dat plezier deed de oude man hem niet en op 13 mei 1619 werd hij op het Binnenhof in Den Haag terechtgesteld.
Een zwarte bladzijde in de geschiedenis van de Republiek. De reacties uit vooral onze verbondslanden logen er niet om. De Franse vertegenwoordiger wilde zelfs dat zijn regering hem terug riep.

Afbeeldingen: rechtsboven Afdanking der waardgelders op de Utrechtse Neude in 1619, daaronder de terechtstelling van Oldenbarnevelt in 1619.
 

Controverse Johan de Witt vs. Willem III

at vooraf ging
In 1625 volgde Frederik Hendrik zijn broer Maurits op. Door zijn vele successen kon hij veel macht en invloed vergaren en en passant ook een groot vermogen. Toen Frederik Hendrik in 1647 stierf vonden vele regenten het tijd worden de macht van de stadhouders in te perken. Anderen streefden juist naar een eenheidsstaat met een  Oranje als soeverein vorst. In 1647 was Willem II pas 21 jaar en niet in staat zich tegen de regenten te weren. Dit is het beeld van elke opvolging: zelden of nooit staat er een volwassen prins klaar die de kneepjes van het vak allang onder de knie heeft. Bovendien stak Willem II ook nog niet in een gezond vel. Hij stierf in 1650, vlak voor de geboorte van zijn eerste zoon en opvolger Willem III.
Potentiële regenten boden zich voldoende aan maar de Staten-Generaal - onder invloed van het machtige gewest Holland, dat op zijn beurt weer sterk onder invloed van de machtige stad Amsterdam stond - besloten het een tijdje zonder stadhouder te proberen. Vers in het geheugen lag de onbesuisde actie van Willem II die een aantal vooraanstaande regenten op Slot Loevestein gegijzeld hield om een voldoende groot leger ter beschikking te houden om ook na de 80-jarige oorlog zijn macht te kunnen blijven uitoefenen.